پرسش اول: چرا شب قدر را"شب قدر"می نامند؟!
در پاسخ این پرسش، مطالب فراوانی گفته شده است ولی به نظر می‌رسد که حکمت این نامگذاری همه یا یکی از موارد ذیل است که در تفسیر نمونه ذکر شده است:
۱. شب قدر به این جهت"قدر"نامیده شده که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می‌شود، شاهد این معنی سوره دخان است که میفرماید: إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ:"ما این کتاب مبین را در شبی پر برکت نازل کردیم، و ما همواره انذار کننده بودهایم، در آن شب که هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین می‌گردد"(دخان- ۳ و ۴). این بیان هماهنگ با روایات متعددی است که میگوید: در آن شب، مقدرات یک سال انسانها تعیین می‌گردد، و ارزاق و سرآمد عمرها، و امور دیگر، در آن لیله مبارکه تفریق و تبیین می‌شود....
۲. بعضی نیز گفتهاند آن شب را از این جهت شب قدر نامیدهاند که دارای قدر و شرافت عظیمی است (نظیر آنچه در آیه ۷۴ سوره حج آمده است ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ"آنها قدر خداوند را نشناختند").
۳. گاه نیز گفتهاند به خاطر آن است که قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والا قدر، و به وسیله فرشته صاحب قدر نازل گردید.
۴. یا اینکه شبی است که مقدر شده قرآن در آن نازل گردد.
۵. یا اینکه کسی که آن شب را احیا بدارد صاحب قدر و مقام و منزلت می‌شود.
۶. یا اینکه در آن شب، آن قدر فرشتگان نازل میشوند که عرصه زمین بر آنها تنگ می‌شود، چون تقدیر به معنی- تنگ گرفتن نیز آمده است مانند وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ (طلاق- ۷).
بنا بر نظر «آیت الله مکارم شیرازی» و همکارانشان در تفسیر نمونه، همه این معناها درست است و جمع میان تمام این تفسیرها در مفهوم گسترده"لیلة القدر"کاملا ممکن است هر چند تفسیر اول از همه مناسبتر و معروفتر است. (ر. ک.: تفسیر نمونه، ج ۲۷، ص ۱۸۷- ۱۸۸.)
پرسش دوم: شب قدر دقیقاً کدام یک از شبهای سال است؟
پاسخ: یقینی است که شب قدر از شبهای ماه مبارک رمضان است و این مطلب از قرآن کریم فهمیده می‌شود زیرا از سویی این آیه نازل شده"شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ... (بقره ۱۸۵)"که بر اساس آن ماه رمضان ماه نزول قرآن است و از سوی دیگر و با ملاحظه آیه"إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةِ الْقَدْرِ"(قدر ۱) که شب قدر را شب نزول قرآن می‌داند؛ فهمیده می‌شود که شب قدر در ماه مبارک رمضان است. ولی شب قدر کدامیک از شبهای ماه رمضان است؟ پاسخ این پرسش در قرآن نیامده است. در روایات اهل بیت علیهم السلام چند شب به عنوان شب قدر مطرح شده است: ۱۹ و ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان. و بر روی شب ۲۱ و ۲۳ بیشتر تأکید شده است. بنا بر نظر علامه طباطبایی شب قدر، شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان است ولی برای تعظیم آن و اینکه با ارتکاب معاصی به آن اهانتی نشود؛ در بسیاری از روایات معین نشده است. (ر. ک.:المیزان، ج ۲۰ ص ۳۳۳.)
پرسش سوم: اگر در شب قدر همه وقایع یک سال آینده تقدیر می‌شود؛ پس ما تا سال بعد بی اختیاریم و خواهی یا نخواهی همان تقدیرات را انجام خواهیم داد؟!
پاسخ: انسان تا زمانی که در این دنیاست؛ مکلف است و معنای تکلیف این است که اختیار دارد و می‌تواند بین خیر و شرّ، یکی از آن دو را برگزیند و تقدیر در شب قدر نیز، اختیار را از بین نمی‌برد بلکه انسان همچنان آزاد است و می‌تواند عبادت خدا را و یا معصیت او را انتخاب کند. در شب قدر، سرنوشت هر انسانی با ملاحظه اراده و اختیار او مشخص می‌شود و معنای این تقدیر این نیست که او از این به بعد مجبور می‌شود. هر انسانی در برابر اعمال و رفتارهای اختیاری خودش مسیول است و مورد مؤاخذه قرار می‌گیرد و پاداش یا کیفر می‌بیند و روشن است که اگر کسی مجبور باشد؛ تشویق یا تنبیه او بی معناست؛ همان طور که در این صورت؛ بهشت و جهنم نیز معنایی نخواهد داشت.
در شب قدر، با توجه به عملکرد و زمینه سازی‌هایی که هر انسانی تاکنون انجام داده است؛ سرنوشت او معلوم می‌گردد یعنی معین می‌شود که تا سال بعد او چه آزمایش‌هایی در پیش دارد و با اختیار و انتخاب خودش چه کار خواهد کرد. بنا بر این سرنوشت و تقدیر انسان بستگی به اعمال و رفتار او دارد و این انسان است که با اراده و انتخاب‌های خوب یا بدش، سرنوشت خودش را در شب قدر و در روز و شبهای دیگر می‌سازد و خودش را بدبخت یا خوشبخت می‌کند.
پرسش چهارم: آیا سرنوشت و تقدیری که در شب قدر معین می‌شود قابل تغییر است؟
پاسخ: بله. سرنوشت قابل تغییر است و به صورت کلی می‌توان گفت در این مورد، رفتارهای خیر و شایسته مانند توبه و دعا و نماز و صدقه و صله رحم و... تأثیر مثبت بر سرنوشت انسان دارد و رفتارهای شرّ و ناشایست مانند هر نوع گناه و دروغ و تهمت و بخل و قطع رحم و... تأثیر منفی بر آن دارد. در فرهنگ اسلامی، تغییر سرنوشت،"بداء"نامیده می‌شود.
پرسش پنجم: آیا در صورتی که انسان در شب قدر و در ماه رمضان بخشیده نشود؛ تا سال بعد بخشیده نخواهد شد؟
پاسخ: این مطلب در برخی روایات آمده است که امام صادق(علیه السلام) فرمود:مَنْ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ إِلَی قَابِلٍ إِلَّا أَنْ یَشْهَدَ عَرَفَةَ."(الکافی، ج، ص ۶۶.) یعنی: کسی که در ماه رمضان آمرزیده نشود، تا سال بعد بخشیده نمی‌شود مگر آنکه عرفه را دریابد و در آن روز توبه کند.
به نظر می‌رسد منظور امام علیه السلام تأکید بر چند نکته است:
۱. ارزش و فضیلت ماه رمضان و آماده بودن شرایط و زمینه‌های پذیرش توبه و آمرزش گناهان.
۲. اهمیت روز عرفه بعد از رمضان و وجود زمینه‌های بیشتر برای جلب مغفرت الهی.
۳. سختی توبه در زمان‌های دیگر چون شرایط و زمینه ها کمتر آماده است.
در نتیجه، معنای روایت مذکور هرگز این نیست که توبه واقعی در اوقات دیگر پذیرفته نمی‌شود بلکه مقصود این است که بازگشت و توبه راستین مشکل است چون شرایط و فضای روحی و معنوی کمتر آماده است. بنا بر این هرگز نباید ناامید شد چون خدای کریم، همیشه مهربان و تواب و بخشنده است و او هر چه بخواهد؛ همان می‌شود.
ابنا
