عزاداری امام حسین علیه السلام در تاریخ
حماسه کربلا، بزرگترین و دلخراش ترین واقعه تاریخ است که پس از ۱۴۰۰ سال هنوز هم زنده مانده و پس از چهارده قرن به یاد آن واقعه اشکها ریخته می‌شود و ناله و فریاد به پا است. در این مقاله قصد داریم که سیر تاریخی عزاداری شهدای کربلا را مورد بررسی قرار دهیم.
مراسم عزاداری امام حسین(علیه السلام) نخستین بار در روز یازدهم محرم سال ۶۱ هجری در کنار اجساد مطهر شهیدان توسط اهل بیت علیه السلام برگزار گردید.
پس از آن هنگام ورود کاروان اسیران به کوفه، امام زین‌العابدین و حضرت زینب و ام کلثوم علیهم السلام برای مردم کوفه که برای تماشا آمده بودند، سخنرانی کردند. در پی این سخنرانیها صدای ضجه و گریه از خانه‌ها و مردم کوفه بلند شد. که به نوعی عزاداری برای شهدا و افشاگری امویان بود.
پس از ورود کاروان اسراء به شام و خطابه خوانی امام سجاد(علیه السلام) در شام، یزید به اهل بیت امام حسین اجازه داد که عزاداری کنند و اهل بیت به مدت سه روز به طور رسمی در شام عزاداری کردند. (۱) در پی آن خطابه و این عزاداریها، انقلاب بزرگ فکری در شام پدید آمد و اکثر قریب به اتفاق مردم نسبت به دستگاه حاکمه بدبین شدند.
عزاداری بعدی در مدینه برپا شد. پس از ورود اهل بیت به مدینه عزای عمومی بر پا گردید و تمامی مردم مدینه ناله و ضجه کردند. پس از آن حلقه‌های عزاداری توسط اشخاص و افراد سرشناس بر پا شد.
از جمله کسانی که درمدینه مجلس‌عزاداری بر پا کرد، حضرت زینب سلام الله علیها بود. این عزاداری مدینه را در آستانه انفجار و حرکت عمومی قرار داد و عمر بن سعد جریان را به یزید گزارش داد و اعلام کرد که تحقیقا وجود زینب کبری(سلام الله علیها) در مدینه اندیشه‌ها را تحریک می‌کند، زیرا او سخنور و دانا و باهوش است. خود و کسانی که با او همراهی می‌کنند، در نظر دارند برای خونخواهی حسین قیام کنند.(۲) تا این که حضرت زینب به شام یا مصر تبعید و رحلت فرمود.
پس از شهادت امام حسین(علیه السلام) ائمه خود اقامه عزاداری می‌کردند و شیعیان را به اقامه عزا و گریه و عزاداری تشویق می‌نمودند.
عزاداری، نخست در ایام محرم و ایام زیارتی امام حسین(علیه السلام) در کربلا و جاهای دیگر برگزار می‌شد چون پانزدهم شعبان، روزعرفه، شب عید فطر و اول ماه رجب و غیره. (۳) اما از آغاز قرن سوم عزاداری وضعیت دیگری یافت که در تحقیق حاضر به تبیین آن می‌پردازیم.
در قرن سوم و چهارم و پنجم و همزمان با تشکیل دولتهای آل‌بویه در عراق و حمدانیون در سوریه و فاطمیون در مصر مذهب شیعه گسترش یافت و مراسم عزاداری توسعه یافت و در بسیاری از شهرها روز عاشورا عزا و تعطیل عمومی اعلام گردید.
در محرم سال ۲۵۲ - معزالدوله دیلمی دستور داد که مغازه‌ها بسته و تعطیل عمومی اعلام گردد و مردم عزاداری کنند و مردم با حالت عزا و ماتم در خیابانها حرکت کردند. (۴) اینگونه بود که عزای عمومی در میان شیعیان به صورت یک سنت در آمد. در این دوره، اشعار در قالب قصیده سروده می‌شد. ستمهای بنی‌امیه و بنی‌عباس در آن ذکر و مقام و منزلت اهل بیت علیه السلام بیان می‌گردید. مردم در عزاداری ها وشعراء در قصیده‌ها بیشترین توجه را به ولایت اهل بیت علیه السلام داشتند. و کتب مقتل در این زمان تالیف گردید.
در این دوره درگیری شدید بین شیعه و اهل سنت وجود داشت و حکومتهایی که پیرو بنی‌امیه و بنی‌عباس بودند، اهل سنت را بر کشتار شیعیان تحریک و از برگزاری مراسم عزاداری منع می‌کردند.
در سال ۴۰۷ هجری در آفریقا و در ماه محرم «معزبن بادیس» لشکریان خود را به قتل شیعیان دستور داد و اهل سنت را نیز در این امر آزاد گذاشت. جمع کثیری را در آفریقا کشتند و در آتش سوزاندند خانه‌های آنها را خراب کردند. جمعی به قصر منصور پناه بردند اما در محاصره قرار گرفتند و هر کسی از قصر خارج شد، کشته شد و جمعی به مسجد جامع پناه بردند در آنجا نیز همگان را از بین بردند. (۵) دراین دوره مراسم عزاداری برای ائمه به طور کامل رواج یافت.
مشخصات روضه خوانی در این دوره از این قرار بود: ۱ - عزاداری در ایام عاشورا و موسم زیارت ۲ - تکیه بر اهل بیت علیهم السلام به عنوان عترت پیامبر و غصب خلافت توسط بنی‌امیه. ۳ - رشد ذوق شعری در زمینه مدح و مراثی امام حسین و اهل بیت(علیه السلام). ۴ - ذکر مصیبت اهل بیت(علیه السلام). ۵ - بیان ستمهای بنی‌امیه. ۶ - مراسم عزاداری به عنوان اعتراض به بنی‌امیه و بنی‌عباس و ایادی آنها.
به دلایل فوق حکومتهای وقت از برگزاری مراسم عزاداری شدیدا جلوگیری می‌کردند.
عزاداری در زمان بنی عباس و مغول
پس از انقراض سلسله بنی‌عباس در بغداد و سلطه مغولها بر بخش عظیمی از کشورهای اسلامی شکل و محتوای روضه به تدریج تغییر یافت.
این تغییر شاید بدان جهت بود که سلاطین بنی‌عباس خود را خلیفه پیامبر می‌دانستند و مدعی حکومت بر مسلمین از جانب اسلام بودند و اطاعت خود را بر مردم واجب شرعی می‌دانستند. مذاهب اهل سنت را، مذهب رسمی و قانونی و شرعی دانسته و از آنها به طور کامل حمایت می‌کردند. پیروی از مذهب شیعه ممنوع و در ادارات دولتی و مراجع قضایی رسمی نبود.
در مقابل این اندیشه، اندیشه تشیع بود که حکومت را حق اختصاصی و الهی ائمه می‌دانستند شرایط و اندیشه‌های بسیار والا برای حاکم اسلامی قایل بودند. براساس این دو اندیشه به طور طبیعی درگیری بین تشیع و حکومت پدید آمد. در مراسم عزاداری این اختلاف نظر و جهت‌گیری سیاسی مطرح می‌شد و قطعا حکومتها از برگزاری مراسم وحشت داشتند. از این رو مراسم روضه از سیاست جدا نبود.
پس از سلطه مغول و وحشت بسیار عجیبی که ایجاد کرده بود و حاکمان آنها مدعی حکومت بودند، نه مدعی خلافت، مراسم عزاداری از حالت اعتراض سیاسی خارج و به مراسم خاص مذهبی اختصاص یافت و عزاداری به منظور کسب ارزش اخروی و دوستی با اهل بیت(علیه السلام) برگزار گردید.
در این دوره تحریفات زیادی در وقایع عاشورا واقع شد و برای بیشتر گریاندن و گریه کردن داستانهای مهیج و زبان حال نقل می‌شد و برای این که حکومتها مانع نشوند، به مساله سیاست و حکومت پرداخته نمی‌شد.
مشخصات عزاداری در این دوره ازاین قرار می‌باشد:
۱ - تعمیم و گسترش مراسم عزاداری از ایام محرم و زیارتی به ایام دیگر.
۲ - برگزاری روضه بیشتر برای کسب ثواب و شفاعت ائمه معصومین(علیه السلام).
۳ - بیان ستمها و جنایات بنی‌امیه و بنی‌عباس.
۴ - ذکر فضایل اهل بیت(علیه السلام).
۵ - زهد گرایی و دخالت نکردن در امور حکومت و دوری از دنیا و پرداختن به امور آخرت.
۶ - گسترش حسینیه ها برای برگزاری مراسم عزا.
دراین دوره هر کسی ذوق و قریحه شعری داشت، اشعاری در مرثیه امام حسین(علیه السلام) سرود. که بسیاری از آن اشعار، سینه به سینه و یا در دفترهای خطی تداوم یافت. برخی از اشعاری که در روستاها خوانده می‌شود و یا مردم عشایر در مراسم عزا می‌خوانند از این قبیل اشعار است. گاهی این اشعار را کسانی سروده‌اند که آگاهی از تاریخ نداشته و به منظور خدمت به امام و اظهار علاقه به اهل بیت سروده‌اند.
در این دوره همت بر آن گماشته شد که فضایل اهل بیت بیان و مردم با آنها آشنا گردند. که این آشنایی نقش بسیار مهمی در جهت تداوم خط اهل بیت و تشیع ایفاء کرده است. که این کار بسیار عظیم و بزرگ در پیشگاه خداوند اجر بسیار بزرگ دارد. زیرا ذکر فضایل اهل بیت و آشنا ساختن مردم با مقام معنوی آنها به منزله تداوم خط رهبری و دعوت جامعه به عزت و حفظ ارزشهای والای اسلام برای نسلهای آینده است.
در این دوره عزاداری به شکل رایج فعلی رواج یافت. که برخی آغاز آن را به شکل زدن بر سر و سینه به دوران آل بویه برگردانده‌اند. (۶)
عزاداری در دوران اخیر
در دورانهای اخیرعزاداری از نظر کمیت و کیفیت رشد کرده، در سالگرد رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم و حضرت زهرا علیهم السلام و.... مراسم عزاداری بر پا می‌شود. برخی از مشخصات مراسم عزاداری دوران جدید به قرار ذیل است.
۱ - دقت تاریخی
افرادی که از فضل و سواد برخوردار هستند، سعی می‌کنند وقایع عاشورا و مرثیه دیگر امامان را بر اساس مستند تاریخی بیان نموده و از استنتاجات به دور از عقل و عرف در مقام ائمه شدیدا پرهیز می‌کنند.
۲ - تاریخ تحلیلی
خطیبان و نویسندگان، تاریخ عاشورا را به صورت تجزیه و تحلیل شده بیان می‌کنند. قضایا را ریشه یابی و عوامل پیدایش و آثار اجتماعی آن را بیان می‌نمایند.
۳ - اهداف امام حسین(علیه السلام)
در عزاداری ها حرکت امام حسین(علیه السلام) و سیری که آن حضرت داشت و عللی که برای قیام خود ذکر کرده بررسی می‌شود. آن حضرت با چه انگیزه‌ای قیام و برای تحقق چه هدفی حرکت کرد؟ آیا هدفش کشته شدن بود؟ هدف گریه شیعیان و نجات آنها بود؟ به منظور رسیدن به حکومت قیام کرد؟ مجبور شد و نمی‌توانست به جای دیگری برود؟ و...
هر کسی به شکلی ارزیابی و نتیجه‌گیری کرده است و هر کسی برای اثبات مدعای خود شواهد تاریخی و دلایلی از کلام پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و خود امام حسین(علیه السلام) ذکر کرده است. هر چند برخی به خطا رفته‌اند. اما اقدام به چنین کاری و تجزیه و تحلیل اهداف آن پیشوای بزرگ الهی، کاری بسیار ارزشمند است.
۴ - توام شدن روضه با سیاست
برگزاری مراسم روضه از سیاست جدا نبوده و نیست. و این مجالس محل بسیار مناسبی برای رشد آگاهی سیاسی و موضع گیری در برابر حکومتهای ستمگر بوده و هست. بسیاری از تصمیم گیریهای سیاسی در همین مجالس اتخاذ شده است.
مطالعه تاریخ سیاسی ایران از دوران مشروطه و مقدمات آن این حقیقت را روشن می‌سازد و این مجال عامل اساسی حرکتهای مردمی بوده است؛ زیرا اهداف امام حسین(علیه السلام) بررسی و بیان می‌شد. پایبندی اهل عزا به اهداف حسین(علیه السلام) امری بسیار روشن است. اطاعت امام حسین(علیه السلام) به عنوان امام واجب الاطاعة در همه زمانها نیز واضح است. پس از این سه مقدمه هر شیعه‌ای خود را ملزم به قیام بر ضد حکومت ستمگر دانسته است.
۵ - تشکیل هیاتها
هیات در زمان ما عبارت است از یک دسته و گروه منظم و متشکل و با برنامه خاصی که در ایام عزاداری به عزاداری می‌پردازد.
هیاتها به دو دسته تقسیم می‌شوند:
۱ - یک دسته از هیاتها فقط در ایام محرم و صفر و دیگر ایام عزاداری عمومی تشکیل می‌شود. افراد آن در ایام خاصی دور هم جمع شده به عزاداری می‌پردازند.
۲- هیاتهایی است که در طول ایام سال فعالیت می‌کنند. بر حسب توافقی که کرده‌اند در شبهای جمعه یا صبح جمعه یا شب چهارشنبه و... گرد هم جمع می‌شوند. اینها نیز به دو دسته تقسیم می‌شود.
نقش عزاداری
قیام امام حسین(علیه السلام) و شهادت او تلاشهای برادر و پدر و جدش را در گذشته بارور و زمینه تلاش برای آیندگان فراهم ساخت.
در آن مقطع که معاویه تلاش بسیار گسترده و همه جانبه کرده بود تا نام عترت پیامبر را از خاطره‌ها محو کند و اکثر افراد با حقیقت عترت بیگانه شده بودند و آنان که حسین(علیه السلام) را می‌شناختند، نیز امام را به عنوان امام و پیشوای لازم الاطاعة نمی‌شناختند؛ زیرا مفهوم عترت در نزد آنها به معنی خاندان پیامبر بود و بر این اعتقاد بودند؛ افرادی که منتسب به پیامبرند باید احترام گردند و آنها را باید دوست داشت. دوستی با عترت مطرح بود نه اطاعت عترت. این معنی قابل تحریف و جلوگیری از آن قابل توجیه بود.
اما امام حسین با قیام خود، عترت را به عنوان رهبر و واجب الاطاعة مطرح کرد و اقدامی نمود که هرگز قابل انکار و یا توجیه و تحریف نباشد. مردم را با مفهوم عترت آشنا ساخت و در پی آن قیام، حرکت عظیم فکری در جامعه پدید آمد. از آنجا که اسلام بدون رهبری صحیح و قرآن بدون تفسیر از ناحیه وی قابل تحقق و عمل نیست، امام اندیشه تحقق قرآن با رهبری معصوم را مطرح ساخت. قیام او زمینه و انگیزه این آشنایی را فراهم ساخت.
سنت عزاداری عاشورا زمینه پاسداری از اندیشه شیعه را در آینده فراهم ساخت به طوری که نوحه خوانی و عزاداری را هیچ کسی نمی‌تواند منع کند و در سایه و پوشش عزاداری می‌توان مفهوم عترت و اهداف امام حسین علیه السلام را تشریع کرد.
سنت عزاداری حسینی مورد تایید «امامان نور» بوده و بارها دوستان و شیعیان را با گفتار و عمل به اقامه مجالس فرا خوانده‌اند.
در پایان این مقاله سخنی از امام هشتم در همین زمینه می‌آوریم که:
الامام علی بن موسی علیه السلام: یا ابن شبیب ان سرک ان یکون لک من الثواب مثل ما لمن استشهد مع الحسین فقل متنی ما ذکرته: یا لیتنی کنت معهم فافوز فوزا عظیم.(۷) ای پسر شبیب، اگر دوست داری پاداش شهیدان همراه حسین(علیه السلام) را به دست آوری، هرگاه او را یاد کردی بگو: ای کاش با شما بودم و به موفقیت بزرگی دست می‌یافتم.
پی نوشت:
۱- تاریخ طبری، ج۴، ص۳۵۳.
۲- ثورة الحسین فی الوجدان الشعبی، ص۲۶۵.
۳- همان.
۴- کامل، ج۸، ص۵۴۹.
۵- همان، ج۹، ص۲۹۴.
۶- الثورة الحسین فی الوجدان الشعبی، ص۲۷۷.
۷- بحار، ج۴۴، ص۲۸۶.
منبع: پایگاه شهید آوینی
سایت شیعه نیوز
