ثقة الاسلام کلینی(ره) -2
ثقة الإسلام، شیخ المشایخ، محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی، از بزرگان شیعه در زمان غیبت صغرا است که در نیمه دوم قرن سوم و نیمه اول قرن چهارم هجری از بزرگترین محدثین شیعه به شمار میرفت.
او در عهد امامت امام یازدهم، در دهی به نام کلین در 38 کیلومتری شهر ری و در خانهای مملو از عشق و محبت به اهل بیت علیهمالسلام چشم به جهان گشود.
پدرش یعقوب بن اسحاق که مردی با فضیلت و پاک سرشت بود از همان دوران کودکی تربیت فرزندش را بر عهده گرفت و با زبانِ عمل، اخلاق، رفتار و آداب اسلامی را به او آموخت. آرامگاه این مرد متقی در روستای کلین - نزدیک حسن آباد شهر ری - قرنهاست که زیارتگاه شیعیان است.
دایی کلینی که خود محدثی بزرگ بود و از شیفتگان مکتب اهل بیت به شمار میرفت، در تعلیم و تربیت وی نقش بسزایی داشت. این مرد دانشمند که «علاّن» نامیده میشد، در سفر حج و در راه زیارت خانه خدا به شهادت رسید. کلینی توانست در دوران کودکی از محضر این عالم شهید و پدر بزرگوارش کسب فیض نموده و با منابع علم حدیث و رجال آشنا گردد. بعد از طی تحصیلات ابتدایی برای پیمودن مدارج کمال انسانی به شهر ری که در آن عصر از مرتبه علمی خاصی برخوردار بود مسافرت کرد.
شهر ری که در آن روزگار قلب ایران محسوب میشد، به نقطه برخورد آراء و نظرات فرقههایی چون اسماعیلیه و مذاهبی چون شافعی، حنفی و شیعی مبدل شده بود.
کلینی در این زمان در ضمن تحصیلات خود نه تنها با عقاید و نظرات مذاهب و گرایشهای مختلف آشنا شد ؛ بلکه به ماهیت برخی از حرکتهایی که میرفت تشیع را از مسیر خود منحرف کند پی برد. کلینی درد را شناخت و آگاهانه به درمان آن پرداخت. او معتقد بود علاج این همه نابسامانی، بازگشت به کلام و پیام اهل بیت علیهمالسلام است.
کلینی در این برهه از زمان به دور از هر هیاهو مسیر خود را مشخص کرده و تصمیم گرفت به ضبط و فراگیری احادیث بپردازد. از اینرو در محضر اساتید بزرگی چون ابو الحسن محمد بن اسدی کوفی زانوی ادب زده و در نوشتن احادیث و بحث و گفتگو پیرامون آنها از خود لیاقت بسزایی نشان داد.
عصر کلینی را باید «عصر حدیث» نامید. در این زمان نهضتی که برای یافتن، شنیدن و نوشتن احادیث و روایات آغاز شده بود، سراسر ممالک اسلامی را فراگرفته بود و در این میان کلینی را می‌توان یکی از تشنگان پاک باخته علم حدیث به شمار آورد.
کلینی با شناخت عصر خود و موقعیت زمانی و پی بردن به این مسأله که این عصر گذرگاه تشیع است و اگر احادیث و روایات از این بحران بگذرند برای همیشه تشیع میتواند سالم و به دور از التقاط و انحراف مسیر خود را ادامه دهد ؛ شهر ری را که تازه دوست داران مکتب علوی در آن به قدرت رسیده بودند، با همه زیباییها و جاذبههایش رها کرده و به سوی قم، شهر محدثان و راویان، هجرت نمود.
ورود کلینی به قم مقارن با حاکمیت سیاسی و دینی مردان با فضیلت و با تقوایی بود که از حدیث گویان مشهور زمان خود به شمار میرفتند.
در قله این هرم، احمد بن محمد بن عیسی اشعری قرار داشت که تقوا، فضل و عشق او به اهل بیت علیهمالسلام بر کسی پوشیده نیست.
کلینی با استفاده از محضر این مرد بزرگ، در کلاس درس استاد دیگری زانوی ادب زد که به «معلم» شهرت داشت. معلم کسی است که شیخ طوسی در کتاب رجال خود او را از یاران امام حسن عسکری علیه السلام میشمارد و او را در زمره کسانی میخواند که به خدمت امام یازدهم شرفیاب شدهاند و او کسی جز احمد بن ادریس قمی نبود.
نجاشی میگوید:"چون این شخصیت برجسته در پیشگاه امام حسن عسکری تلمذ نموده و استاد شیخ کلینی است به «معلم» شهرت یافته است."
کلینی در ادامه تحصیل عالم وارسته دیگری را درک کرد که خود مردی کم نظیر بود. او به محضر «عبد الله بن جعفر حمیری»، مردی که همه مورخان و علمای رجال و شیفتگان حدیث در مقابل عظمت او سر فرود میآورند. او نیز در زمره اصحاب امام حسن عسکری علیهالسلام قرار دارد و دارای تألیفات فراوان است. متأسفانه جز کتاب «قرب الإسناد» از این فرزانه روزگار، چیز دیگری به دست ما نرسیده است. «قرب الإسناد»مجموعه اخباری است که سند آن به امام معصوم میرسد.
علاوه بر دانشمندان نامدار مذکور، کلینی از محضر اساتید دیگری نیز بهره جسته که گذری بر اسامی آنان خواهیم داشت.
گر چه قم مرکز تشیع به شمار میرفت و جویندگان کلام اهل بیت علهیم السلام را سیراب میکرد، اما عطش سیری ناپذیر کلینی به زمزم زلال نور این خاندان، او را بر آن داشت تا آن دیار مقدس و حرم منور را به امید یافتن روایات و احادیث ناشنیده ترک کند.
از این رو او هجرت را آغاز نمود و قم را با تمام ارزشهایش به قصد شهرها و روستاهای دیگر ترک کرد. کلینی روستاها و شهرهای بیشماری را پشت سر نهاد و هر جا محدث یا راوی حدیثی مییافت که حدیثی از اهل بیت را نزد خویش داشت در مقابلش زانوی ادب میزد و پس از مدتی باز کوله بار عشق و صفایش را بر دوش میگرفت و راهی دیاری دیگر میشد.
کوفه یکی از شهرهایی بود که کلینی به آن قدم نهاد. در آن زمان کوفه یکی از مراکز بزرگ علمی به شمار میرفت. کوفه شهری بود که ابن عقده در آن حضور داشت. او در حفظ احادیث شهره آفاق بود و بسیاری از شیفتگان علم حدیث را به این شهر بزرگ میکشاند.
وی یکصد هزار حدیث را با سند در خاطر داشت و کتابهای بسیاری را به رشته تحریر در آورده و یکی از ارزنده ترین آثارش «رجال ابن عقده»است.
در این کتاب، ابن عقده شاگردان امام صادق علیهالسلام را که حدود 4000 نفر بودهاند نام برده و روایات بسیاری را نیز از حضرت امام صادق علیهالسلام نقل کرده است.
این کتاب تا زمان شیخ طوسی وجود داشته و متأسفانه پس از آن به سرنوشت برخی دیگر از میراثهای فرهنگی اهل بیت علیهمالسلام گرفتار شده و مفقود گشته است.
کلینی پس از کسب فیض از دهها استاد و محدث در شهرها و مناطق مختلف سرانجام به بغداد رسید. مدت مسافرت کلینی به درستی معلوم نیست ؛ اما در این شکی نیست که در طول مسافرتها چنان علم و فضل خود را به نمایش گذاشت و تصویری از یک عالم شیعه حقیقی در اذهان مردم هر دیار مجسم ساخت که وقتی به بغداد پای نهاد فردی گمنام نبود.
شیعیان به او افتخار میکردند و اهل سنت به دیده تحسین به او مینگریستند.
تقوا و علم و فضیلت او در اندک مدتی شهره آفاق گشت، تا جایی که عامه بزرگان و اندیشمندان معاصر ایشان در مشکلات دینی به او مراجعه نموده و پیروان فرق اسلامی در فتوا به او روی میآوردند. به همین مناسبت به «ثقة الإسلام» شهرت یافت و او نخستین کسی است که در دوره اسلامی به این لقب مفتخر گردید.
عظمت و بزرگی کلینی در میان اهل تسنن به قدری است که ابن اثیر روایتی از پیامبر نقل میکند که فرمود: «خداوند در آغاز هر قرن شخصی را برمیانگیزد که دین او را زنده و نامدار نگهدارد.» آنگاه به گفتگو پیرامون این حدیث پرداخته و میگوید: احیا کننده مذهب شیعه در آغاز قرن اول هجری محمد بن علی امام باقر علیهالسلام، در ابتدای قرن دوم علی بن موسی امام رضا علیهالسلام و در ابتدای قرن سوم ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی بوده است.
به جرأت می‌توان گفت کلینی نام آورترین و بلند آوازه ترین اندیشمند عصر خود بود. عصری که اوج تلاش محدّثین و علمای بزرگ و حتی نواب خاص امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف میباشد.
ثقة الاسلام شیخ محمد کلینی با چهار سفیر و نماینده خاص حضرت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که در طول غیبت صغری 69 سال رابط بین آن حضرت و شیعیان بودند، هم عصر بود.
با اینکه آن چهار تن از فقها و محدثین بزرگ شیعه بودند و شیعیان آنها را به جلالت قدر میشناختند، اما کلینی مشهورترین شخصیت عالی مقامی بود که در آن زمان میان شیعه و سنی با احترام میزیست و به طور آشکار به ترویج مذهب حق و نشر فضایل اهل بیت عصمت و طهارت علیهمالسلام همت میگماشت.
عموم طبقات او را به راستی و درستی گفتار و کردار و احاطه کامل بر احادیث و اخبار میستودند طوری که نوشتهاند شیعه و سنی در اخذ فتوا به او مراجعه میکردند و در این باره مورد وثوق و اعتماد هر دو فرقه بود. وی در امانت، عدالت، تقوا و فضیلت و حفظ و ضبط احادیث، که همه از شرایط یک فرد محدث موثق جامع الشرایط است، سر آمد روزگار بود.
در نظر اندیشمندان
- نجاشی میگوید:"او در زمان خود، شیخ و پیشوای شیعه در شهر ری بود و حدیث را از همه بیشتر ضبط کرده و بیشتر از همه مورد اعتماد است."
- ابن طاووس گوید:"توثیق و امانت شیخ کلینی مورد اتفاق همگان است."
- ابن اثیر گوید:"او به فرقه امامیه در قرن سوم زندگی تازهای بخشید و عالم بزرگ و فاضل مشهور در آن مذهب است."
- ابن حجر عسقلانی گوید:"کلینی از رؤسا و فضلای شیعه در ایام مقتدر عباسی است."
- محمد تقی مجلسی)صاحب بحار) گوید:"حق این است که در میان علمای شیعه مانند کلینی نیامده است و هر کس در اخبار و ترتیب کتاب او دقت کند، درمییابد که از جانب خداوند مورد تأیید بوده است."
ثقة الإسلام کلینی از محضر بزرگ مردانی بهره برده که هر یک در عصر خود از نوابغ روزگار به شمار میرفتند. برخی از آنها عبارتند از:
- ابو الحسن محمد بن اسدی کوفی
- احمد بن محمد بن عیسی اشعری
- احمد بن ادریس قمی
- عبد الله بن جعفر حِمیَری
- احمد بن محمد بن عاصم کوفی
- حسن بن فضل بن زید یمانی
- محمد بن حسن صفار
- سهل بن زیاد آدمی رازی
- محمد بن اسماعیل نیشابوری
- احمد بن مهران
عدهای از فقها و محدثینِ بنام شیعه، که مشاهیر علمای ما در قرن چهارم هجری در ایران و عراق بودهاند از جمله شاگردان کلینی به شمار میروند. بزرگانی چون:
- ابن ابی رافع
- احمد بن احمد کاتب کوفی
- احمد بن علی بن سعید کوفی
- ابو غالب احمد بن محمد زراری
- جعفر بن محمد بن قولویه قمی
- علی بن محمد بن موسی دقاق
- محمد بن ابراهیم نعمانی معروف به ابن زینب (ابن ابی زینب) که از شاگردان مخصوص و نزدیکان او بوده و کتاب کافی را او نسخه برداری کرده است.
- محمد بن احمد سنانی زاهری مقیم ری.
- محمد بن علی ماجیلویه
- محمد بن محمد بن عصام کلینی
- هارون بن موسی
از تألیفات گرانمایه ثقة الإسلام کلینی است:
1 - کتاب کافی، معروفترین تألیف کلینی کتاب با عظمت و گرانقدر و نفیس«کافی»است که نه تنها بزرگترین کار اوست ؛ بلکه در جامعه اسلامی کتاب معتبری در حدیث چون کافی تألیف نشده است.
جملهای است منسوب به امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که فرمود «الکافی کافٍ لشیعتنا»، کافی شیعیان ما را کفایت میکند.
کافی نخستین کتاب از کتب اربعه است.
2 - کتاب رجال
3 - کتاب ردّ بر قرامطه
4 - کتاب رسایل ائمه علیهمالسلام
5 - کتاب تعبیر الرؤیا
6 - مجموعه شعر، مشتمل بر قصایدی که شعرا در مناقب و فضایل اهل بیت عصمت و طهارت علیهمالسلام سرودهاند.
گذشته از ذوق، خلاقیت و تلاش بی وقفه شیخ کلینی در نگارش و پالایش احادیث عصر شیعه، او ثمره رنجها و مشقتهای علمای عصر خود است. وی پلی محکم و امانتداری راستین بود که احادیث و روایات علما و استادان عصر خود را به نسلهای آینده منتقل ساخت، و در حقیقت کلینی عصاره عصر خویش است.
وقتی سخن از کلینی است سخن از تمام زیباییها، لطافتها و فضیلتهای زمان اوست. سخن از عزم و اراده تشیع در کسب معارف و علوم است سخن از کافی است. همانگونه که وقتی سخن از کافی است سخن از عطر کلام اهل بیت علیهمالسلام، سخن از امانت فراموش شده پیامبر است که فرمود: «إنی تارکٌ فیکمُ الثقلینِ کتابَ اللَّهِ و عِترَتی...»
کلینی در حالی که بیش از 70 سال از عمرش میگذشت و پس از 20 سال تلاش در تدوین کتاب کافی و تحمل رنجها، غربتها و مشقتها، اینک در آستانه ملاقات با معبود و معشوق است. او در خود آرامشی احساس مینمود، آرامشی که نشان از ایثار و از خود گذشتگی و ادای تکلیف او داشت.
او اگر چه در قفس دنیا میزیست ؛ اما در فضای بهشت تنفس میکرد، چرا که تمام لحظههای عمرش را با کلام اهل بیت علیهمالسلام سپری کرده بود و در راه ادای فریضه، هر رنجی را به جان پذیرفته بود.
سال 329 هجری قمری سالی است که سال «تناثر نجوم» نام گرفته است، سال فرو ریختن ستارهها و سالی که آسمان علمِ این دنیای خاکی بیستاره ماند.
آری در این سال راد مرد بزرگ عالم تشیع در ماه شعبان جهان فانی را وداع کرد. دانشمند نامی بغداد «ابو قیراط» بر پیکر پاکش نماز خواند. شیعیان با دلی پراندوه و با احترام آن مرد خدا را در «باب کوفه» بغداد به خاک سپردند.
در همین سال با رحلت آخرین نایب امام زمان، «علی بن محمد سمری» غیبت کبرای آن حضرت نیز آغاز گردید.
سلام بر او روزی که تولد یافت و روزی که در آسمان دنیای اسلام چون آفتاب درخشید و روزی که در پیشگاه ذات اقدس الهی بر انگیخته خواهد شد.
الکافی<u></u>
اثری گرانقدر از ابو جعفر، محمد بن یعقوب کلینی رازی از برجسته ترین علمای شیعه در آغاز قرن چهارم هجری (متوفای 329 هجری).
کتاب کافی شامل مجموعه روایات اصول و فروع دین است که از ائمه علیهمالسلام روایت گردیده است.
شیخ کلینی با سفر به شهرها و روستاهای سرزمینهای اسلامی و ارتباط با روات احادیث و دستیابی به اصول چهار صد گانه شیعه که توسط یاران ائمه علیهمالسلام نگاشته شدهاند و با ارتباط با نواب خاص امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، مجموعهای ارزشمند و اثری گرانبها و کتابی معتبر و جامع به نگارش درآورده است.
کتاب کافی از قدیمیترین و معتبرترین کتابهای روایی شیعه میباشد که در عصر غیبت صغری نگاشته شده است.این کتاب توسط یکی از برجسته ترین روات و فقهای شیعه نگاشته شده است که تا کنون مانند آن نگاشته نشده و در طول بیش از هزار سال پیوسته مورد توجه و عنایت خاص علما و فقهای شیعه قرار داشته و بزرگان شیعه در منابع مهم روایی و تألیفات ارزشمند خود به آن استناد نمودهاند.این کتاب شامل روایات پیامبر و اهل بیت آن حضرت علیهمالسلام است که در آن به علوم و معارف اسلامی به بهترین شکل اشاره شده و با ترتیبی زیبا ارائه شده است.
این کتاب فاصله زمانی کمی با اصول معتبر و اولیه شیعه دارد که از آنها گرفته شده و علاوه بر آن از دقت و گزیده گویی بالایی نیز برخوردار است.
شیخ مفید میفرماید: «الکافی هو من أجلّ کتب الشیعة و أکثرها فایدة»."کتاب کافی از بهترین کتابهای شیعه و پر فایدهترین آنهاست."
شهید اول، محمد بن مکی میفرماید: «کتاب الکافی فی الحدیث الذی لم یعمل الأصحاب مثله»."کتاب کافی، کتاب روایتی است که تا کنون اصحاب و علمای شیعه مانند آن را ننگاشتهاند."
فیض کاشانی میفرماید: «الکافی أشرفها و أوثقها و أتمها و أجمعها لاشتماله علی الأصول من بینها و خلوه من الفضول و شینها»."کتاب کافی ارزشمندترین و معتبرترین و کاملترین و جامعترین کتاب از کتب اربعه است زیرا بر خلاف بقیه کتب اربعه، علاوه بر فروع دین و ابواب فقه، شامل اصول دین نیز میباشد و روایات غیر صحیح و ضعیف هم در آن وجود ندارد."
شهید ثانی میفرماید: «الکتاب الکافی و المنهل العذب الصافی، و لعمری لم ینسج علی منواله، و منه یعلم قدر منزلته و جلالة حاله»."کتاب کافی آبی شیرین، زلال و گواراست و به جان خودم سوگند که همانند آن نگاشته نشده است و از ارزش کتاب می‌توان به منزلت و جلال و بزرگی مؤلف آن نیز پی برد."
علامه مجلسی میفرماید: «أضبط الأصول و أجمعها، و أحسن مؤلفات الفرقة الناجیة و أعظمها»."کتاب کافی با ضابطهترین و کاملترین کتاب روایی و بهترین و بزرگترین تألیف مذهب بر حق شیعه است."
شیخ کلینی این کتاب را به درخواست یکی از دوستان خود به نگارش درآورده است.وی در مقدمه کتاب میفرماید:"برادرم، اموری را فرموده بودید که بر شما مشکل گشته و حقایق آنها را نمیدانید چرا که روایات مختلفی درباره آنها وارد شده و اختلاف روایات نیز به دلیل اختلاف علل و اسباب آن است و کسی که بتوانی با او مذاکره و مباحثه نمایی نیز در اختیار نداری و گفته بودی دوست داری کتابی داشته باشی که شامل تمام علوم و معارف دین باشد و دانشجو و دانشمند نیز بتوانند به آن مراجعه نمایند و از آن علم دین را فرا گرفته و به آن عمل نمایند و آن گرفته شده از روایات صحیح از ائمه علیهمالسلام و سنت‌های پا برجایی باشد که به آنها عمل میشود و واجبات الهی و سنت پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم به وسیله آنها عمل میشود.و گفته بودی که امید واری به یاری و توفیق خداوند این کتاب وسیلهای گردد برای مراجعه دیگر برادران و پیروان اهل بیت عصمت و طهارت علیهمالسلام و موجب راهنمایی آنها گردد.....و خدا را شکر که نگارش کتابی را که درخواست نموده بودید آسان ساخت و امیدوارم که همانگونه باشد که انتظار داشتید و اگر کوتاهی در آن باشد، در خیر خواهی خود هیچ کوتاهی نکردهام چرا که نیت خیر برای برادران دینی و اهل مذهب حق واجب است.به امید آنکه ما نیز در ثواب کسانی که آن را فرا گرفته و به آن عمل میکنند در این زمان تا پایان دنیا شریک باشیم."
از ویژگیهای مهم این کتاب می‌توان به این موارد اشاره کرد:
1 - هم عصر بودن مؤلف آن با سفرای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و دسترسی داشتن وی به آنها است.خصوصا که سفرای آن حضرت در شهر بغداد بودند و کلینی نیز در آن شهر بوده و سال وفات وی مصادف با سال وفات آخرین سفیر امام عصر ارواحنا له الفداء علی بن محمد سمری بوده است.
2 - مؤلف در این کتاب مقید به ذکر کل سند تا امام معصوم علیهالسلام است و این خود ارزش و اعتبار خاصی را به روایات کتاب میدهد.
3 - در این کتاب روایات به ترتیب اعتبار آورده شدهاند و روایات اول هر باب از جهت سند و اعتبار از درجه بالاتری برخوردارند.
4 - این کتاب شامل تمام علوم و معارف اسلامی است که از اهل بیت علیهمالسلام روایت شده و به دست مؤلف آن رسیده و شامل اکثر مباحث عقیدتی و فقهی است.
کتاب کافی شامل بیش از 16 هزار روایت است که این تعداد روایت از تمام روایات صحاح سته نیز بیشتر است.
از شرح‌های که بر کتاب شریف کافی زده شده است:
- جامع الأحادیث و الأقوال نوشته شیخ قاسم بن محمد بن جواد بن الوندی متوفی بعد از سال 1100 هجری.
- الدر المنظوم من کلام المعصوم نوشته شیخ علی بن محمد بن حسن بن زین الدین شهید ثانی، درگذشته 1104 هجری.
- شرح ملا صدرای شیرازی، درگذشت 1050 هجری.
- مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول نوشته علامه مجلسی، درگذشته به سال 1110 هجری.
- الوافی نوشته فیض کاشانی متوفای 1091 هجری.
همچنین حواشی ارزشمندی نیز بر این کتاب تحریر شده نظیر:
- حاشیه علامه مجلسی.
- حاشیه ابو الحسن شریف فتونی عاملی متوفای 1138 هجری.
- حاشیه سید میر ابو طالب بن میرزا بیک فندرسکی از افاضل اوایل قرن دوازدهم هجری.
- حاشیه شیخ زین الدین ابو الحسن علی بن شیخ حسن صاحب معالم
- حاشیه شیخ محمد بن حسن بن زین الدین شهید ثانی معروف به شیخ محمد سبط عاملی (درگذشت سال 1030 هجری)
از مهمترین ترجمه‌هایی که از کتاب شریف کافی شده است:
- تحفة الاولیاء نوشته محمد علی بن حاج محمد حسن اردکانی
- الصافی شرح اصول کافی و شرح فروع کافی نوشته شیخ خلیل بن غازی قزوینی
بر این کتاب تحقیقات فراوانی نگاشته شده است مانند:
1 - رموز التفاسیر الواقعة فی الکافی و الروضة نوشته مولی خلیل بن غازی قزوینی
2 - جامع الرواة نوشته حاج محمد اردبیلی از شاگردان علامه مجلسی
3 - الفواید الکاشفة نوشته محمد حسین طباطبایی تبریزی
4 - البیان البدیع نوشته سید حسن صدر
5 - رجال الکافی حاج سید حسین طباطبایی بروجردی
وب سایت موسسه بحار
