بشر و شوق سوزان ظهور
شوق سرزدن پگاه ظهور و حضور منجی, قرن هاست که بشریت را بی قرار ساخته است. توده‌های مواج هرکدام به فراخور حال و مجال دین یا مکتب خویش, سراین سودا دارند و همگی در این عشق سوزان به گرد شمع ظهور, پروانه وار می‌چرخند. به راستی چه کسی است که در برابر, دنیایی از عدالت, رهیدگی از بند اسارت‌های جسم و جنس و طعم شیرین معنویت از خود بی قرار نگردد و در اشتیاق آن و برآمدن آن روزگاران, خوش نسوزد.
درد بشر امروز در پس لبخندهای ساختگی, بهشت ها لیودی و بین چرخدنده‌های سنگین و خردکننده فن آوری‌های گوناگون, سخت بی درمان گشته است و به دنبال نوشدارویی ابدی می‌گردد, دارویی که بتواند زندگانی او را رنگ و جلایی دیگر بخشد و مفهومی امیدوارکننده به آن بدهد. از این رو, « انتظار » واکنشی است در برابر این آرزوی همیشگی انسان ها. بنابراین در نوشتار حاضر تلاش شده تا نمایی کوتاه از این انتظار سوزان را در دیگر ادیان به نظاره بنشینیم, انتظاری که فارغ از برخی اختلافات, همگان در آن مشترکند.
اشاره: شوق سرزدن پگاه ظهور و حضور منجی, قرن هاست که بشریت را بی قرار ساخته است. توده‌های مواج هرکدام به فراخور حال و مجال دین یا مکتب خویش, سراین سودا دارند و همگی در این عشق سوزان به گرد شمع ظهور, پروانه وار می‌چرخند. به راستی چه کسی است که در برابر, دنیایی از عدالت, رهیدگی از بند اسارت‌های جسم و جنس و طعم شیرین معنویت از خود بی قرار نگردد و در اشتیاق آن و برآمدن آن روزگاران, خوش نسوزد.
درد بشر امروز در پس لبخندهای ساختگی, بهشت ها لیودی و بین چرخدنده‌های سنگین و خردکننده فن آوری‌های گوناگون, سخت بی درمان گشته است و به دنبال نوشدارویی ابدی می‌گردد, دارویی که بتواند زندگانی او را رنگ و جلایی دیگر بخشد و مفهومی امیدوارکننده به آن بدهد. از این رو, « انتظار » واکنشی است در برابر این آرزوی همیشگی انسان ها. بنابراین در نوشتار حاضر تلاش شده تا نمایی کوتاه از این انتظار سوزان را در دیگر ادیان به نظاره بنشینیم, انتظاری که فارغ از برخی اختلافات, همگان در آن مشترکند.
« آیین هندوییسم »
پیروان آیین هندو در اصل قیام نجات بخش انسان ها هیچ تردیدی روا نمی‌دارند و در کتاب‌های گوناگون و مقدس خویش از آن یاد می‌کنند. آنان) kali (معتقدند در عصر آهن یا عصر کلی که چهارمین و آخرین دوره از ادوار جهان ظهور خواهد کرد.) Kalki (است, کلکی کلکی دهمین مظهر خدای ویشنو (خدای حفظ کننده) در دورانی که تنها به یک چهارم درمه (دین یا نظم کیهانی) عمل می‌شود و سراسر جهان را ظلم و فساد فراگرفته است خواهد آمد. (۱) او سوار بر اسبی سفید و با شمشیری آخته و شهابگون ظهور می‌کند تا ظلم و شرارت را ریشه کن کند و عدالت و فضیلت را یا مرگ را) Yama (برقرار نماید. او یمه درهم می‌شکند و تارومار می‌سازد و بر همه قوای مخالف پیروز می‌گردد.
کلکی در اندیشه هندویان, مردی الهی است و به نوعی متحد با مقام بی انتهای خداست. (۲) در یکی از کتاب‌های پیروان هندو در رابطه با ویژگی‌های منجی انسان ها چنین آمده است: « سرانجام دنیا به کسی برگردد که خدا را دوست دارد و از بندگان خاص او باشد و نام او فرخنده و خجسته باشد. » (۳) همچنین کلکی در اعتقادات هندوان جایگاهی خاصی دارد و تصاویر وی که در هیبت مردی سوار بر اسب سفید با شمشیری کشیده است, در جای جای نگارگری آنان یافت می‌شود. (۴) براساس آیین هندو, کلکی حکومت ناشایستگان را درهم می‌شکند و حکومتی عالمگیر, عدالت گستر و دین محور تشکیل می‌دهد. از این رو در کتاب دداتک آورده شده است: « دست حق درآید و جانشین آخر محتاط ظهور کند و مشرق و مغرب عالم را بگیرد و همه جا خلایق را هدایت کند. » (۵)
« بوداییان و اندیشه انتظار »
موعود باوری در آیین بودا یا مفهوم گره خورده است.) maitreya (میتریه میتریه در زبان سانسکریت به معنای مهربان است. اگرچه حضور و اهمیت میتریه در مکاتب گوناگون بودایی متفاوت است اما همگی آن ها به آن معتقد می‌باشند. این موعود نجات بخش در نمادنگاری بودایی به شکل مردی در وضعیت نشسته, آماده برخاستن به نمایش درمی آید تا نمادی از قیام را تداعی کند. (۶) در یکی از کتاب‌های بوداییان که به تاریخ سری لانکا می‌پردازد, حوادث مربوط به قیام مطرح گردیده است: « پس از آن که شاکیه مونی (بودا) به نیروانه بزرگ رسید و جهان پای به سراشیبی اجتماعی... نهاد: پنج هزار سال پس از آخرین بودا, آفتاب آموزه‌های بودایی افول می‌کند و طول عمر آدمیان به ده سال فرو می‌کاهد. در این زمان چرخه وارو می‌گردد و زندگی متحول می‌شود. تا آن جا که متوسط عمر مردم به هشتادهزار سال می‌رسد. با این عمرهای طولانی و زمینه مناسب برای تعالیم بودا, یک راهنما خواهد آمد. او برای مردم رفاه و بهروزی می‌آورد و آموزه‌های بودا را ترویج می‌کند. آن گاه که چنین فضایی بهشت گون فراهم آمد, میتریه از آسمان... نزول می‌کند, بودایی خویش را به کمال می‌رساند و دین را به فرهیختگان می‌آموزد ». (۷)
بنابر نقل برخی پژوهشگران, بودا نسب این منجی آسمانی را به سیدخلایق دو جهان می‌رساند و ثمرات قیام وی را این چنین برمی شمارد: « پادشاهی دنیا به فرزند سید خلایق دوجهان تمام شود. او کسی باشد که بر کوه‌های مشرق و مغرب دنیا حکم براند و بر ابرها سوار شود و دین خدا یک دین شود و دین خدا زنده گردد. » (۸) در هرحال هم اکنون نیز در میان مناطق بودایی نشین, به ویژه چین و کره رویکرد گسترده ای نسبت به میتریه وجود دارد.
زرتشتیان
در هزاره گرایی زرتشتیان و باور آن ها در مورد موعود, انتظار ظهور سه منجی از نسل زرتشت مطرح است. این اصلاح طلبان یکی پس از دیگری در راس هر هزاره ظهور کرده, جهان را پر از عدل خواهند نمود. « هوشیدرو » هزار سال پس از زرتشت, « هوشیدرما », دوهزار سال پس از وی و « سوشیانس » یا سوشینت سه هزار سال پس از پیامبر) saoshiant (زرتشتیان, خواهند آمد و با ظهور سوشیانس جهان پایان خواهد یافت. (۹) سوشیانس در آیین زرتشت جنگاور پیروز وعادل است که رسالتی جهانی و عالمگیر بر دوش دارد و با ریشه کن ساختن تباهی جهانی نوبنیاد می‌کند: « از این جهت, سوشینت است که او به سراسر جهان سود خواهد بخشید(۱۰)
باور زرتشتیان آن است که وی با اهریمنان ستیز خواهد کرد و پس از شکست آنان, انسان را برجایگاه اصلی خویش خواهد نشاند. « لشکر اهریمنان با ایزدان دایم در روی خاکدان محاربه و کشمکش دارند و غالبا پیروزی با اهریمنان باشد. آنگاه پیروزی بزرگ از طرف ایزدان می‌شود و اهریمنان را منقرض می‌سازند و بعد از پیروزی ایزدان و برانداختن تبار اهریمنان, عالم کیهان به سعادت اصلی خود رسید. بنی آدم بر تخت نیک بختی, خواهد نشست. (۱۱) و در پایان, سوشیانس با ریشه کن ساختن فقر, فلاکت و تنگدستی « مردم را هم فکر, هم گفتار و هم کردار می‌گرداند. » (۱۲)
یهودیان و مسیحا
آن گونه که بررسی ها نشان می‌دهد پیش از اسارت قوم یهود و آوارگی آنان توسط آشوریان, اندیشه ظهور منجی در ادبیات مذهبی, غیرمذهبی, اساطیر, افسانه ها و روایات مکتوب و شفاهی بنی اسراییل جایی نداشته است. تنها در سده دوم پیش از میلاد بود که ظهور نجات بخش قوم خدا در اذهان و افکار یهود پدید آمد و توسعه یافت. (۱۳)
از این رو است که دانیال نبی به دنبال رنج‌های پیاپی قوم یهود, پایان زجرها را نوید داد و گفت: « و در این ایام این پادشاهان, یهود خدای آسمان ها سلطنتی را که تا ابد جاوید می‌ماند, بر پا خواهد نمود و این سلطنت را خرد کرده مغلوب خواهد ساخت. و خودش برای همیشه پایدار و جاویدان خواهد ماند. (۱۴)
اشعیای پیامبر نیز در پیشگویی‌های خود, مژده آمدن مسیح را داد. برای ما ولدی و پسری بخشیده می‌شود که سلطنت بر دوش او خواهد بود و اسم او عجیب و مشیر و خدای قادر و پدر سرمدی و سرور و سلامتی خوانده خواهد شد. ترقی سلطنت و سلامتی او را بر کرسی داوود و بر کشور وی پایانی نخواهد بود. تا آن که انصاف و عدالت را برای همیشه استوارتر سازد. (۱۵) البته شایان توجه است که قوم یهود به عنوان مردمی دیندار همواره به آینده خویش امیدوار بود و این عبارت کتاب مقدس میان یهودیان رایج بود که: « اگر چه ابتدایت صغیر بود ولی عاقبت تو بسیار رفیع گردد. » (۱۶) با این وجود آنان پس از نخستین ویرانی شهر قدس, همیشه در انتظار رهبری الهی, قدرتمند و پیروزی آفرین بوده اند تا اقتدار و شکوه « قوم برگزیده » را احیا کند.
یهودیان بر مبنای آنچه در زبور داوود آمده است, خود را وارثان به حق خداوند در زمین می‌پندارند. « زیرا که شریران منقطع خواهند گشت و متوکلان به خداوند وارث زمین خواهند شد. هان بعد از اندک زمانی شریر نخواهد بوداما حکیمان (صالحان) وارث زمین خواهند گشت و میراث آن ها خواهد بود تا ابد آلا باد. (۱۷)
اندیشه موعود در میان یهودیان با کلام صریح « اشعیا », نگاهی رو به آینده پیدا می‌کند و دستمایه عشق به روزگاری روشن و افتخار آمیز می‌گردد. « نهالی از تنه یسی (پدر داوود) بیرون آمده, شاخه ای از ریشه‌هایش خواهد شگفت و روح خدا بر او قرار خواهد گرفت یعنی روح حکمت و فهم و روح مشورت و روح معرفت و ترس از خداوند.. مسکینان را به عدالت داوری خواهد کرد و به جهت مظلومان زمین به راستی حکم خواهد نمود....شریران را به نفخه لب‌های خود خواهد کشت. کمربند کمرش عدالت خواهد بود و کمربند میانش امانت. (۱۸) سپس اشعیا به گونه ای کنایه آمیز به صلح جهانی در آن دوران اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: « گرگ بابره سکونت خواهد داشت و پلنگ بابزغاله خواهد خوابید و گوساله و شیر و پرواری با هم و طفل کوچک آن ها را خواهدراند... و در تمامی کوه مقدس من ضرر و فسادی نخواهند کرد زیرا که جهان از معرفت خداوند پر خواهد شد مثل آب‌هایی که دریا را می‌پوشاند. »
وضفیای پیامبر به نابودی رهبران دولت ها اشاره می‌کند و آن را مقدمه جهان شمولی دین یهود می‌داند.
« به منظور گردآوری طوایف بشر بر یک دین حق, سلاطین دول مختلف را نابود کنیم, آن وقت برگردانیم به قوم ها, لب پاکیزه را برای خواندن همگی به نام خدا و عبادت کردن ایشان به یک روش » (۱۹)
در هر حال اگر چه اندیشه انتظار مسیحا (ماشیح) در یهود به شکلی قوم محور است, اما واقعیت آن است که یهودیان در طول تاریخ به این مساله از دریچه ای مذهبی نگریسته اند و ضمن تاکید بر مسیح شخصی (مسیح به عنوان یک شخص), انتظار را یک وظیفه مقدس به شمار آورده اند, تنها پس از ورود صهیونیسم سیاسی به دنیای یهود بود که زاویه نگاه برخی یهودیان به این مساله عوض شد و تشکیل یک حاکمیت سیاسی را راهگشای « عصر مسیحا » دانستند. صهیونیست‌های اولیه به رد نظریه مسیح شخص, پرداختند و عده ای از آنان حکومت اسراییل را همان حالت ملکوتی ومصداق و نمونه یگانه عصر مسیحا به شمار آوردند, هر چند در این میان صهیونیست‌های مذهبی, تاسیس اسراییل را مقدمه ظهور و علامت آن به حساب آوردند اما همین که دولت اسراییل با سواستفاده از این طرز تلقی ها خودرا حاکمیتی الهی معرفی می‌نماید و بر این مبنا حوادث تلخ و غیرقابل گذشتی را رقم می‌زند. (۲۰)جالب است بدانیم آنان در پایان مراسم سالگرد بنیانگذاری رژیم اسراییل (پنجم ماه عبری)پس از دمیدن در شیپور عبادت, اینگونه دعا می‌کنند: « اراده خداوند, خدای ما چنین باد که به لطف او شاهد سپیده دم آزادی باشیم و نفخ صور مسیحا گوش ما را نوازش دهد. » (۲۱)
مسیحیان و بازگشت مسیح
اندیشه بازگشت عیسی (علیه السلام) یکی از باورهای غالب جامعه مسیحیت را تشکیل می‌دهد. این شوق و انتظار در بخشهای قدیمی تر عهد جدید مانند رساله اول و دوم پولس به تساکونیکیان به خوبی منعکس شده است, اما در رساله‌های بعدی مانند رساله‌های پولس به تیموتاوس و تیطس همچنین رساله‌های پطرس, به بعد اجتماعی مسیحیت توجه گشته است. این مساله از آنجا ناشی می‌شد که عیسیویان با گذشت زمان پی بردند بازگشت مسیح برخلاف تصور آنها نزدیک نیست. (۲۲)
هر چند اقلیتی از آنان بر این عقیده باقی ماندند که عیسی به زودی خواهد آمد و حکومت هزار ساله خود را تشکیل خواهد داد. حاکمیتی که به روز داوری پایان خواهد یافت. از همین رو از دیر باز گروههای کوچکی به نام « هزاره گرا » در مسیحیت پدید آمده اند که تمام سعی و تلاش خود را صرف آمادگی برای ظهور دوباره عیسی در آخرالزمان می‌کنند. (۲۳)
البته وجود آیاتی در انجیل این حالت انتظار را تشدید می‌کند و با اشاره به عدم تعیین وقت ظهور آن را ناگهانی معرفی می‌کند. به عنوان مثال در انجیل متا از زبان عیسی اینگونه نقل شده است: « شما نمی‌توانید زمان و موقع آمدن مرا بدانید; زیرا این فقط در ید قدرت خدا است. هیچ بشری از آن لحظه (زمان ظهور) آگاهی ندارد حتی فرشتگان,تنها خدا آگاه است. (۲۴)»
یا آن که در انجیل لوقا این چنین آمده است: « مسیح می‌گوید همیشه آماده باشید زیرا که من زمانی می‌آیم که شما گمان نمی‌برید. » (۲۵) روشن نگه داشتن چراغ انتظار در لابه لای انجیل به چشم می‌خورد: « کمرهای خود را بسته و چراغهای خود را افروخته بدارید. باید مانند کسانی باشید که انتظار آقای خود را می‌کشند که چه وقت در را بکوبد, بی درنگ برای او باز کنند. خوشا به حال آن غلامان که آقای ایشان چون آید ایشان را بیدار یابد پس شما نیز مستعد باشید, زیرا در ساعتی که شما گمان نمی‌برید, او می‌آید. » (۲۶) مسیحیت ضمن تاکید بر غیرمنتظره بودن بازگشت عیسی, هدف از این بازگشت را ایجاد حکومت الهی در راستای حکومت الهی آسمانها ارزیابی می‌کند. (۲۷) علاوه بر این, ظهور مسیح, یگانه راه حل برای ادامه حیات و زندگانی برشمرده می‌شود(۲۸) و عیسی منجی انسانها و پادشاه پادشاهان معرفی می‌گردد. (۲۹)
موعود مسیحیان بر اساس سخنان دانیال نبی سیستم اجتماعی, اقتصادی, سیاسی, تربیتی و مذهبی جهان را عوض خواهد کرد و جهانی بر مبنای راه و روش خدا بنا می‌کند. (۳۰) مسیحیان همچنین علاماتی برای ظهور عیسی بن مریم قایل می‌باشند. (۳۱) « عنقریب بعد از آن آزمایش سخت روزگاران, خورشید تیره و تار می‌گردد و ماه نور خود را از دست خواهد داد و ستارگان افول خواهند کرد و قدرتهای آسمانی نیز به لرزه درخواهند آمد و سپس آثار و علایم ظهور آن مرد آسمانی آشکار خواهد شد و سپس تمامی قبایل زمین, نگران و غمگین می‌گردند و آنگاه عیسی از ابرهای آسمان با جلال و شکوه و قدرت فرو خواهد آمد. (۳۲) »
روایات اسلامی نیز بر آمدن حضرت مسیح (علیه السلام) صحه می‌گذارند. از جمله آن که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند: « سوگند به آن که جانم به دست اوست, به طور یقین عیسی بن مریم به عنوان داوری عادل و پیشوایی دادگر در میان شما فرود خواهد آمد. (۳۳) » همچنین برخی مفسران در تفسیر آیه ۱۵۹ سوره نسا, آن را با بازگشت حضرت مسیح در آخرالزمان مرتبط می‌دانند و این آیه را با استفاده از احادیث در همین رابطه ارزیابی می‌کنند. (۳۴) به هر حال مساله فرود آمدن مسیح و بازگشت وی در آخرالزمان از نقاط مشترک اندیشه انتظار نزد مسلمانان و مسیحیان است. البته اسلام در این رابطه منجی موعود را « مهدی » معرفی نموده او را پیشوای آخرالزمان تلقی می‌کند. برای نمونه در حدیثی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است: « چگونه خواهید بود, آنگاه که عیسی بن مریم در میان شما فرود آید و پیشوایتان از خود شما باشد.» (۳۵) یا آن که در روایتی دیگر از قول امام باقر (علیه السلام) نقل گردیده است: « پیش از قیامت (عیسی) به دنیا فرود می‌آید و هیچ کس از ملت یهود و مسیحی نمی‌ماند مگر آن که پیش از مرگ به او ایمان آورد و آن حضرت پشت سر مهدی نماز می‌گذارد. » (۳۶) بی گمان بر هر پژوهشگرآگاه روشن است که روایات اسلامی و اعتقادات مسیحی در رابطه با ظهور, از نزدیکی فراوانی برخوردار می‌باشند. مقایسه خبرهای رسیده از روایات اسلامی در رابطه با پیشرفت غیرقابل تصور علوم در زمان ظهور, ایجاد رفاه اجتماعی و دیگر موارد (۳۷) با آنچه آمد به روشنی این مدعا را ثابت می‌کند, این مساله به خودی خود, فضایی تفاهم آمیز را برای گفت وگوی انتظار بین این دو دین مهم را فراهم می‌آورد.
آیین دایو(۳۸)
آیین دایو در کنار آیین کنفوسیوس در میان مردمان چین از جایگاهی ویژه برخوردار است و بیانگر جهان بینی عرفانی آن مردمان می‌باشد. در آیین دایو, رگه‌های روشنی از منجی باوری و انتظار موعود به چشم می‌خورد.
بر پایه متن « زندگی قدیس آخرالزمان و پروردگار طریقت » نوشته « شانگ چینگ » در یک سال « جن ـ چن » یعنی بیست و نهمین سال از دوره شصت ساله, لی هونگ (موعود آخرالزمان دایویی) ظهور خواهد کرد تا جهانی نو برپا کند که در آن برگزیدگان تحت حکومت « قدیس آخرالزمان بزیند » (۳۹) موعود باوری در قرنهای هفتم تا دهم میلادی و در عصر خاندان تانگ توسعه یافت و هم اینک نیز یکی از باورهای پیروان آیین دایو می‌باشد.
ژاپن و موعودباوری
شینتو (طریقه خدایان) آیین باستانی مردم ژاپن است. در این آیین, الهه خورشید به عنوان نگهبان سرزمین اجدادی شمرده می‌شود و خاندان سلطنتی از نسل این خدا و تجسم وی به حساب می‌آید. با ورود آیین بودا در سال ۵۵۲ م. عناصر بسیاری از مکتب بودا به شینتو راه یافت. قرنها بعد مظاهر بودایی از شینتو زدوده شد و هم اینک انجام این آیین در ژاپن اختیاری است. (۴۰) در هر حال با تضعیف اعتبار باورهای شینتویی و تماسهای فرهنگی ـ اقتصادی ژاپن با غرب, شماری از مذاهب منجی باور سر برآوردند که از جمله آن می‌توان به دو نهضت « کورز و میکو » و « تریکیو » در قرن نوزدهم میلادی اشاره کرد.
یونانیان باستان
در فرهنگ و اندیشه یونان باستان نیز به حکومت جهانی مردمی برمی خوریم که خواهد آمد و تمام بشریت از وی نفع خواهند برد. وی که پس از جنگها و درگیریها صلح و آرامش را برقرار می‌سازد بر همه جهان تا ابد حکم خواهد راند. همچنین در جای دیگر این باورها نوید آمدن پادشاهی را از مشرق زمین می‌دهند, کسی که از شرق قیام خواهد کرد و صلح را برای همه بشریت به ارمغان می‌آورد. (۴۱)
ادیان سرخپوستی
از شناخت آیین‌های موجود در میان سرخپوستان, زمان چندانی نمی‌گذرد. در هر حال اندیشه موعود در میان سرخپوستان با هجوم اروپاییان به قاره آمریکا رابطه ای تنگاتنگ دارد. وجود تمدن مایاها و قبیله‌های قدرتمند در پیشینه تاریخی سرخپوستان, دستمایه‌های این اندیشه گردیده است. برای نمونه می‌توان به نهضت « تاکوی انکوی » که سیزده سال پس از غلبه اسپانیا با هدف اخراج سفیدپوستان و در واکنش به برتری یافتن خدای مسیحی روی داد, اشاره کرد. هر چند این نهضت چندان دوام نیاورد اما چراغ انتظار را دل مردمان سرخپوست روشن نگاه داشت. همچنین در ادبیات اخیر سرخپوستی به چهره موعودوار دیگری که با نام انیکاری برمی خوریم. وی که به صورت پسر خورشید و زنی وحشی اسطوره پردازی و نمایانده می‌شود, خاطره ای کمرنگ از پادشاهی باستانی است که پس از سالیان دراز, زنده می‌شود تا حقوق از دست رفته سرخپوستان را بازپس گیرد. (۴۲)
آفریقاییان
« اطلاع ما از موعود باوری ادیان آفریقایی محدود به مسیح گرایی رواج یافته در دو قرن اخیر است. نهضتهای جدید با چهره‌هایی که « مسیح جدید » تلقی می‌شدند شکل گرفتند. در جنوب زیمبابوه دو چهره از اهمیت بیشتری برخوردارند. « مای کازاوجان باتیسیت »... در آفریقای جنوبی نیز می‌توان به « عیسایه شبه » اشاره کرد. برخی از این نهضتها جنبه پیامبرانه دارد.... بدان معنا که سررسید وعده ای از گذشته ها تلقی می‌شوند که نوید آمدن مسیحا دمی را می‌داده است. همچنین در این باورها از هزاره گرایی نیز اثری می‌توان سراغ گرفت. بیشتر این نهضتها نوید عصر آزادی و بهره مندی از فرصتهای زندگی و استقلال و خوبسندگی را می‌دهند. » (۴۳)
سخن آخر
در پس همه این اختلافها و اسامی گوناگون نظیر, کلکی, سوشیانس, میتریه, لی هونگ, مسیح, ماشیح یا انیکاری, آنچه بیش از همه جلب توجه می‌کند شوق سوزان انتظاری است که دنیای آشفته امروز را فراگرفته است. شاید هیچ زمانی تا به امروز, مردمان جهان این چنین خود را در موعدباوری و انتظار به یکدیگر احساس نکرده باشند.
فن آوری پیچیده ارتباطات و مبادله آسان اندیشه ها, زمینه ساز این اشتراک افق است. گرچه در برخی موارد اختلافات بسیاری در این اندیشه ها به چشم می‌خورد ولی واقعیت آن است که انسان امروز فارغ از رنگ, نژاد و.... چشم انتظار برآورده شدن آرزویی است که قرنها در اشتیاق آن سوخته است و امیدواریم آن روز با عنایت خداوند نزدیک و نزدیکتر باشد.
--------------------------------------------------------------------------------
۱ ـ موحدیان, علی, « گونه شناسی اندیشه موعود در ادیان مختلف » مجله هفت آسمان, ش ۱۲ و.۱۳
۲ ـ همان.
۳ ـ آرمان شهر در ادیان, مجله پگاه حوزه, ش ۲۴, ص.۲
۴ ـ موحدیان علی, « گونه شناسی اندیشه موعود در ادیان مختلف », همان, ص.۱۱۷
۵ ـ خسروشاهی, هادی « مصلح جهانی » ص.۶۰
۶ ـ گونه شناسی اندیشه موعود در ادیان, همان, ص.۱۱۸
۷ ـ همان
۸ ـ مصلح جهانی, ص ۶۰
۹ ـ توفیقی, حسین, آشنایی با ادیان بزرگ, ص.۶۶
۱۰ ـ فروردین شیت فقره.۱۲۹
۱۱ ـ مصلح جهانی, ص.۵۹
۱۲ ـ جاماسب نامه, بنقل از مصطفوی, علی اصغر, سوشیانت یا سیر اندیشه ایرانیان در باره موعود آخرالزمان, صص ۱۷۰, ۱۷۱, با اندکی تصرف.
۱۳ ـ رضایی, عبدالعظیم, تاریخ ادیان جهان, ج ۱, ص.۵۲۶
۱۴ ـ دانیال, باب ۲, ۴۴, به نقل از منبع پیشین
۱۵ ـ کتاب اشعیا, باب.۹
۱۶ ـ ایوب, باب.۸
۱۷ ـ زبور داوود, فرمور.۳۷
۱۸ ـ اشعیا, باب.۱۱
۱۹ ـ ضفیا, باب ۳, ۸ ـ.۹
۲۰C. F. Messiah in:
۲۱ Jacobs, louis: The Jewish Religion, Oxford ـ آشنایی با ادیان بزرگ, Uni. Press, ۵۹۹۱. ص.۱۰۲
۲۲ ـ همان, ص.۱۷۰
۲۳ ـ جهت اطلاع بیشتر توفیقی, حسین, هزاره گرایی در فلسفه تاریخ مسیحیت, مجله موعود, ش ۱۷, ص ۱۴ ـ.۲۰
۲۴ ـ متا, باب ۲۴:.۳۶
۲۵ ـ لوقا, باب ۱۲:.۳۵
۲۶ ـ همان, باب ۱۲:.۳۵
۲۷ ـ متا, باب ۶:.۱۰
۲۸ ـ همان, باب ۲۴:.۲
۲۹ ـ مکاشفه, باب ۱۷:.۱۴
۳۰ ـ دانیال, باب ۲: ۴۴ ـ.۴۵
۳۱ ـ متا, باب ۲۴: ۲۹ ـ.۳۰
۳۲ ـ مرقس, باب ۱۳: ۲۴ ـ.۲۷
۳۳ ـ کورانی العاملی, علی, عصر ظهور, ص.۳۴۱
۳۴ ـ مجمع البیان, ج ۳, ص ۲۱۲ ـ نمونه, ج ۴, ص ۲۰۴ ـ المیزان (عربی), ج ۵, ص.۱۴۳
۳۵ ـ بحارالانوار, ج ۱۴, ص.۳۴۴
۳۶ ـ همان, ج ۱۴, ص ۳۴۹
۳۷ ـ عصر ظهور, صص ۳۲۷, ۳۲۷,.۳۴۴
۳۸ ـ بخشهای دایو, یونان سرخپوستان و آفریقاییان بیشتر به دلالت مقاله « گونه شنایی اندیشه موعود در ادیان مختلف » نوشته شده است.
۳۹ Hung in: Ency. of Regigion.
۴۰ ـ آشنایی با ادیان بزرگ, ص.۵۸
۴۱ ـ گونه شناسی اندیشه موعود..., هفت آسمان, ش ۱۲ ـ۱۳, ص.۱۲۶
۴۲ ـ جهت اطلاع بیشتر ر. ک: همان, ص ۱۲۷,.۱۲۸
۴۳ ـ همان, ص ۱۲۸, با تغییر و تصرف.
سایت اخبار شیعیان
