مقدمه:
یکی از چالش‌های میان گفتمان‌های درون اسلام، سخن پیرامون همسران پیامبران خداست. برخی معتقدند، همسران پیامبران مخصوصا پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) دارای جایگاهی ویژه هستند و به نحوی آنها را برگزیدگان خدا میدانند، تا جایی که از منظر آنها کسی حق ندارد در مورد آنان حتی پیرامون جنگ جمل سخنی بگوید! از این رو هرگونه نقد یا حتی نقل تاریخی در مورد آنها را مردود اعلام کرده، آن را مساوی با توهین تلقی میکنند.
گرچه ما نیز با توهین به همسران پیامبران به هیچ وجه موافق نیستیم، اما مسدود کردن راه نقد و بررسی و روشنگری را هم نادرست میدانیم.
به نظر میرسد ضمن اینکه باید میان توهین و نقد، خطی شفاف ترسیم شود، ضروری است بازخوانی تاریخ به بهانه ترس از فرقههای تندرو را تعطیل نکنیم و جریان نقد و بررسی را باز بگذاریم و البته از ارزشهای تعریف شده از جمله وحدت و اتحاد سیاسی در جهان اسلام نیز مراقبت نمود.
در این مقاله در نظر داریم با بررسی فتار چهار تن از همسران پیامبران خدا و موضع قرآن نسبت به آنان، مطالبی را ارائه کنیم. شایان ذکر است برای حفظ شرایط امنیتی کشور از شر فرقههای متعصب و تندرو و همچنین قدردانی از زحمات عزیزانی که برای حفظ این امنیت میکوشند، از بردن نام همسران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله معذوریم.
کلیدواژه ها: همسران پیامبر، پیامبر، پیامبران، ازدواج پیامبران
۱-منظور از برگزیده بودن چیست؟
آنچه در ترجمه های فارسی ممکن است در مورد واژه «برگزیده» و مشتقات آن دیده شود ناشی از دو واژه متفاوت در زبان عربی است. «اصطفاء» و «اجتبا» دو کلیدواژهای هستند که در ترجمههای فارسی، از آنها به عنوان برگزیده یاد شده است (فرهنگ فارسی عمید) البته هریک از این دو واژه، علیرغم ترجمه یکسان فارسی، معنا و مفهوم متفاوتی دارند.
«اجتبا» از باب افتعال و ریشه «ج ب ی» است. جَبَیَ یعنی جمع کردن یا گردآوری. به طور مثال: جابیه که محلّ گردآوری آب است یعنی «حوض» و مالیاتی که از مکانهای مختلف جمعآوری می‌شود را «مَجْبی» نامیده‌اند.
استفاده از باب افتعال برای قصد و اختیار کردن است. از این رو اجتبا، اختیار کردن چیزی در مقابل پراکندگی معنا شده است.
از معنای لغوی و اصطلاحی، همچنین نوع نگاهی که قرآن به آن داشته است، میتوان «اجتبا» را نوعی برگزیدگی برشمرد که طی آن هر تشتّت و سرگردانی و تمایل به جوانب متضاد، منتفی است و خداوند آن بنده برگزیده را برای خود اختیار کرده است. یعنی برگزیده بودن به تنهایی مراد نیست و فضیلتهای دیگری نیز بر این مفهوم وجود خواهد داشت یا اینکه برگزیده شدن در مقصودی خاص مد نظر است. برگزیدگی فارغ از هر جهت گیری دیگری به غیر از خدا.
واژه دیگر «اصطفا» است. اصطفا از «ص ف و» یعنی صاف و خالص بودن و به‌معنای گزینش کسی جهت خالص و پاکیزه ساختن وی از آلودگی‌ها بیان شده است.
(منبع: لسان‌العرب، ج۲، ص۱۷۴/ الصحاح، ج۶، ص۹۷. / ترتیب‌العین، ص۱۲۶ / النهایه، ج۱، ص۲۳۱ / ترتیب العین، ص۱۲۶ / التّحقیق، ج۲، ص۵۳ / مفردات، ص۱۸۶ / دائرة‌الفرائد، ج۵، ص۴۱)
۲-قرآن چه کسانی را برگزیده معرفی کرده است؟
با توجه به دو واژه اصطفاء و اجتبا که در سرفصل قبلی مطرح شد، به برخی آیات قرآن اشاره میکنیم:
وَلَـٰکِنَّ اللَّـهَ یَجْتَبِی مِن رُّسُلِهِ مَن یَشَاءُ فَآمِنُوا بِاللَّـهِ وَرُسُلِهِ وَإِن تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا فَلَکُمْ أَجْرٌ عَظِیمٌ
...خداوند از میان رسولان خود، هر کس را بخواهد برمی‌گزیند. (۱۷۹ آل عمران)
در مورد تطبیق مفهوم «اجتبا» باهمسران پیامبران (صلی الله علیه و آله و سلم) باید گفت در ۱۲ موردی که در قرآن از این مفهوم یاد شده است، بیشتر آنها به رسولان الهی اشاره دارند و در هیچ کدام، نامی از همسران آنها نیست.
در مورد اصطفا نیز به جز حضرت مریم سلام الله علیها، مشخصا نام یا جایگاه زن یا زنانی که این گونه برگزیدگی برای آنها تعبیر شده باشد، دیده نمیشود و بیشتر آیات به انبیا و رسولان الهی برمیگردد.
وَإِذْ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّـهَ اصْطَفَاکِ وَطَهَّرَکِ وَاصْطَفَاکِ عَلَىٰ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ
و (به یاد آورید) هنگامی را که فرشتگان گفتند: «ای مریم! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته؛ و بر تمام زنان جهان، برتری داده است. (سوره آل عمران آیه ۴۲)
۳-آیا جایگاه اجتماعی دلیل برگزیده بودن است؟
در اینکه زنان هر پیامبری دارای جایگاه اجتماعی و احترام هستند تردیدی نیست. پس از جنگ جمل با آن همه جفایی که شد، مولا امیرالمؤمنین علی علیه السلام، آن زن را که معرکه را به پا کرده بود، مجازات نکردند و بهای آنهمه خونی که ریخته شد را از وی نستاندند. این جایگاه از جهت اجتماعی آنقدر مهم است که خداوند زنان پیامبر را در آیه ۶ سوره احزاب مادران مؤمنین خطاب میکند.
البته نسبت دادن واژه مادر، در صورتی میتواند فضیلت تلقی شود که در هیچ آیه دیگری، در رد و توبیخ زنان پیامبر سخنی به میان نیامده باشد؛ که آمده است. بنابراین «مادر بودن همسران پیامبر» یا میتواند جنبه اعتبار اجتماعی داشته باشد (و نه ایمانی) یا نهی مؤمنین از ازدواج با آن زنان، پس از پیامبر.
۴-همسر نوح و لوط علیهماالسلام
همسر حضرت نوح (علیه السلام) و حضرت لوط (علیه السلام) نمونههای بارزی هستند از اینکه همسر پیامبر بودن، هیچ تضمینی بر فضیلت ایمانی آنها نیست چه رسد به اینکه وی، برگزیده خدا باشد. خداوند به صراحت آنان را مثال زده است و این مثال هرگونه قاعدهی «برگزیده پنداری» زنان پیامبران را نفی میکند.
ضرَبَ اللَّـهُ مَثَلًا لِّلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَامْرَأَتَ لُوط کَانَتَا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَیْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ یُغْنِیَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّـهِ شَیْئًا وَقِیلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ
خداوند برای کسانی که کافر شده‌اند به همسر نوح و همسر لوط مثَل زده است، آن دو تحت سرپرستی دو بنده از بندگان صالح ما بودند، ولی به آن دو خیانت کردند و ارتباط با این دو (پیامبر) سودی به حالشان (در برابر عذاب الهی) نداشت، و به آنها گفته شد: «وارد آتش شوید همراه کسانی که وارد می‌شوند!»
(سوره تحریم آیه ۱۰)
۶-همسر موسی علیهالسلام
این مورد در قرآن نیست و به صورت گذرا آن را بررسی میکنیم. صفورا همسر حضرت موسی، پس از رحلت آن پیامبر با وصی او در جنگ شد. او جمعى از بنى اسرائیل را با خود همراه کرد و با یوشع بن نون (علیه السلام) جنگید و علیه او قیام کرد. البته صفورا شکست خورد و اسیر گردید. گرچه یوشع از خطای او چشم پوشید و او را به خانه خود بازگرداند (راوندی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۷۶) نظیر آن چه در جنگ جمل اتفاق افتاد.
۷-برخی همسران پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله
شاید گفته شود قاعده برای زنان پیامبر متفاوت است که در این صورت باید دلیل مشخص و بدون قرائن متضاد ارائه گردد. ضمن اینکه آیات ابتدایی سوره تحریم، راه هرگونه قاعده گذاری برای این مسئله را بسته است. این آیات مشخصا دو تن از زنان پیامبر را مورد عتاب قرار میدهد. این آیات نه تنها طلاق آنان و جایگزین شدن دیگران را نیز مطرح میکند بلکه خدا و ملائکه خدا را در برابر آنها و در دفاع از پیامبر خود قرار میدهد.
وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلَىٰ بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِیثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّـهُ عَلَیْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَن بَعْض فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنبَأَکَ هَـٰذا قَالَ نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ ﴿٣﴾ إِن تَتُوبَا إِلَى اللَّـهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَا وَإِن تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّـهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِیلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمَلَائِکَةُ بَعْدَ ذَٰلِکَ ظَهِیرٌ ﴿٤﴾ عَسَىٰ رَبُّهُ إِن طَلَّقَکُنَّ أَن یُبْدِلَهُ أَزْوَاجًا خَیْرًا مِّنکُنَّ مُسْلِمَاتٍ مُّؤْمِنَاتٍ قَانِتَاتٍ تَائِبَاتٍ عَابِدَاتٍ سَائِحَاتٍ ثَیِّبَاتٍ وَأَبْکَارًا ﴿٥﴾
هنگامی که پیامبر یکی از رازهای خود را به بعضی از همسرانش گفت، ولی هنگامی که وی آن را افشا کرد و خداوند پیامبرش را از آن آگاه ساخت، قسمتی از آن را برای او بازگو کرد و از قسمت دیگر خودداری نمود؛ هنگامی که پیامبر همسرش را از آن خبر داد، گفت: «چه کسی تو را از این راز آگاه ساخت؟» فرمود: «خداوند عالم و آگاه مرا باخبر ساخت!
اگر شما دو نفر از کار خود توبه کنید (به نفع شماست، زیرا) دلهایتان از حق منحرف گشته؛ و اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید، خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل و مؤمنان صالح، و فرشتگان بعد از آنان پشتیبان اویند.
امید است که اگر او شما را طلاق دهد، پروردگارش به جای شما همسرانی بهتر برای او قرار دهد، همسرانی مسلمان، مؤمن، متواضع، توبه کار، عابد، هجرت‌کننده، زنانی غیرباکره و باکره! (آیات ۳ تا ۵ سوره تحریم)
در مورد تفسیر این آیه و اینکه این دو زن دقیقا چه کسانی بودند، در تفسیر کشاف زمخشری از بزرگان سنی، از قول خلیفه دوم مشخصا نام آنها ذکر شده است. ولی با توجه به ملاحظهای که در مقدمه ذکر شد و اینکه مصداقها موضوع سخن ما نیستند، از ذکر آن نامها چشمپوشی میکنیم. (الکشاف زمخشری ص ۱۵۸)
ضمن اینکه آیه ۵ نشان میدهد که آن دو زن نه تنها برگزیده نیستند بلکه ویژگیهایی مثل ایمان و تواضع درآنها وجود ندارد که خداوند میخواهد زنانی با آن صفات پسندیده را برای پیامبر جایگزین کند.
جمع بندی:
هرگونه «قدیس انگاری» و «برگزیدهپنداری» در مورد زنان پیامبر چیزی شبیه به بدعت است. چنین مفاهیمی نه تنها در قرآن دیده نمیشوند، بلکه بر خلاف آن نیز خداوند مثالهایی را آورده تا راه هرگونه برداشت نادرست بسته شود.
گرچه احترام اجتماعی زنان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ضروری به نظر میرسد، اما اعتبار ایمانی نیاز به دلایلی فراتر از «همسر پیامبر بودن» دارد.
///
تحریریه سایت فطرت
