آخرین روز ماه صفر نیز با مصیبت شهادت جانسوز غریب الغربا و معین الضعفاء امام رضا (علیه السلام) همراه است. براساس روایات تاریخی امام رضا (علیه السلام) بعد از قبول ولایتعهدی مامون و ورود به خراسان به مرو مرکز خلافت رفت. مقام ولایتعهدی مامون که با شعار الرضا من آل محمد صورت گرفت به طور رسمی در ماه رمضان سال ۲۰۱ هجری قمری اعلام شد و مأمون آن را به تمامی آفاق کشور ابلاغ نمود و به نام نامی حضرت رضا(علیه السلام) سکه زد.
اما این ولایتعهدی به دلیل عهد شکنی مامون به طول نکشید و خلیفه عباسی بعد از کشتن وزیر خود فضل بن سهل در سرخس امام رضا (علیه السلام) را به روایتی در سرخس و به روایتی در توس مسموم و به شهادت رساند و دستور داد پیکر مطهر ایشان را در قریه سناباد توس در دارلاماره حمید بن قحطبه طایی به خاک بسپارند.
دارالاماره و یا باغ حمید بن قحطبه طایی در دهکده سناباد دژ نظامی بوده که تاریخ ساخت آن به قبل از اسلام می‌رسد. این محل بر سر سه راهی سناباد و نیشابور و سرخس و طوس و رادکان واقع بوده در واقع به عنوان راهداری تأمین کننده امنیت راه های آن منطقه و محل استقرار مرزبانان بود. با مرگ هارون و دفن وی در این محل دارالاماره به بقعه هارونیه شهرت یافت.
از حضرت امام رضا (علیه السلام) روایت شده است که فرمودند: «من در زمین غربت کشته و مسموم و مدفون می‌شوم این را از سخنانی دانستم که پدرم از پدرش که از پدرانش علی بن ابی طالب (علیهم السلام) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برای من وصیت می‌کرد همانا هر که مرا در غربتم زیارت کند من و پدرانم شفاعت کنندگان او در روز قیامت هستیم و هر که ما شفیع او باشیم نجات می‌یابد حتی اگر گناهان انس و جن را بر دوش داشته باشد.» «عیون اخبار الرضا (علیه السلام) ج ۲ ص ۲۶۳ ح ۳۳ امالی شیخ صدوق (رحمت الله علیه) ص۴۹۹».
در گزارش‌های رسیده دو سبب برای شهادت امام رضا علیه السلام ذکر گردیده است:
گزارش اول: آب انار مسموم
عبد اللَّه بن بشیر نقل می‌کند: مأمون به من دستور داد تا ناخنهایم را بیش از حد معمول بلند کنم و در این مورد به کسی هم چیزی نگویم. من نیز چنان کردم. روزی مرا خواست و چیزی شبیه به تمر هندی به من داد و گفت: این را با دو دست خود خوب بمال و ورز بده. من نیز چنان کردم. سپس برخاست و مرا تنها گذاشت و نزد حضرت رضا علیه السّلام رفت و گفت: حال شما چگونه است فرمود: امیدوارم امروز بهتر شوم مأمون گفت: من نیز بحمداللَّه امروز خوبم. سپس مامون پرسید: آیا امروز پرستاران و خدمتگزاران خدمت شما رسیده اند حضرت فرمود: نه.
مأمون قیافه ای خشمناک به خود گرفت و بر سر خادمان خود فریاد زد (که چرا رسیدگی به حال آن حضرت نکردهاند). بعد هم گفت: همین الآن آب انار را بگیر و بخور که برای رفع این بیماری چاره ای جز خوردن آن نیست. عبداللَّه بن بشیر می‌گوید: مأمون به من گفت: برای ما انار بیاور. من هم آوردم. بعد مأمون رو کرد به من و گفت: با دست خود آن را فشار بده و آبش را بگیر. من هم این کار را کردم. مأمون آن آب انار را با دست خود به حضرت رضا علیه السلام خورانید و همان باعث شهادت حضرتش شد. ایشان پس از نوشیدن آن آب انار مسمومی که مأمون به او نوشانید دو روز بیشتر زنده نبودند.
گزارش دوم: انگور آغشته به سَمّ
از محمد بن جَهْم نقل شده که امام رضا علیه السلام به انگور علاقه مند بود. [زمانی که مأمون آهنگ قتل او را کرد] مقداری انگور برای آن حضرت تهیه کردند و چند روز با سوزنهای زهر آلود که به کاری ترین زهرها آلوده شده بودند حبه های آن را آلوده به سمّ کردند. آنگاه آنها را حضور امام رضا علیه السلام آوردند. حضرت رضا علیه السلام پس از تناول انگور زهر آلود رنجور شده و بدین وسیله به شهادت رسید.
اباصلت هروی می‌گوید: وقتی مأمون از محضر امام علیه السلام خارج شد من داخل شدم. همین که حضرت مرا دید به من فرمود: « یَا أَبَا الصَّلْتِ قَدْ فَعَلُوهَا » اباصلت! بالاخره کارخودشان را کردند. اباصلت می‌گوید: بعد از این جمله شنیدم که حضرت شروع به حمد و ستایش الهی کرد.
مراسم و محل دفن آن حضرت
شیخ مفید (ره) می‌نویسد: پس از شهادت امام رضا علیه السلام مأمون یک شبانه روز خبر شهادت ایشان را مخفی کرد. بعد از آن سراغ محمد بن جعفر (عموی آن حضرت) و جماعتی از آل ابی طالب که در خراسان بودند فرستاد. چون حاضر شدند خبر رحلت آن حضرت را به ایشان داد و شروع به گریستن کرد. مأمون خود را بسیار بی تاب نشان داد.
او جنازه آن بزرگوار را صحیح و سالم نشان ایشان داد و آنگاه خطاب به آن جسد مطهر کرده گفت: ای برادر بر من دشوار است تو را در این حال ببینم. من آرزو داشتم که پیش از تو بمیرم (و تو جانشین من باشی) ولی خدا نخواست. سپس دستور داد آن حضرت را غسل داده کفن و حنوط کنند و خود جنازه را برداشت و به همین جایی که اکنون حضرت مدفون است آورد و به خاک سپرد.
همین محل در آن زمان خانه حمید بن قحطبه بود که در دهی از شهر طوس به نام سناباد (نزدیکی نوقان) قرار داشت. قبر هارون الرشید (پدر مأمون) هم همانجا بود. قبر شریف حضرت رضا علیه السّلام رو به قبله و جلوتر از قبر هارون قرار گرفته است.
/+
