باسمه تعالی
گزارشی از کتاب شریف «هنر تبلیغ دین»
نوشته‌ی فقیه اهل‌بیت علیهم السلام، مرحوم آیت‌الله ضیاءآبادی رحمة الله علیه
عباس محمدکریمی
زیر نظر استاد گرامی، جناب استاد احمد خالدی
دانشکده‌ی علوم و فنون دانشگاه علوم معارف قرآن کریم – تهران
چکیده:
برای دغدغه‌مندان و مبلغان دین مبین اسلام و مذهب حقه‌ی تشیع، روش صحیح تبلیغ و قدم برداشتن در مسیر درست این امر، بسیار ضروری و لازم است. چه آن که اگر این امر به درستی و بر مدار اصول انجام نشود، خدای ناکرده ضررش از نفع آن بیشتر خواهد بود. بهترین منبع برای فهم و درک این مسیر، احادیث و دستورات خود اهل بیت علیهم السلام است.
مرحوم آیت الله ضیاءآبادی – فقیهی که به اعتراف معاصرین زمان خود، بی‌نظیر یا کم‌نظیر در بررسی و فهم احادیث بود – در سخن‌کتابی با عنوان «هنر تبلیغ دین» به همین موضوع مهم پرداخته‌اند و مسیری آزموده شده را در پیش پای مبلغین و مروجین مذهب و قرآن قرار داده‌اند.
امید که با بررسی این موضوع مهم، گامی مفید برای ترویج قرآن و اهل بیت علیهم السلام برداشته‌باشیم.
کلید‌واژه‌ها:
هنر تبلیغ دین – سیدمحمد ضیاءآبادی – ترویج قرآن و اهل‌بیت علیهم السلام – تبلیغ دین
مقدمه:
نه تنها در موضوع تبلیغ و ترویج قرآن کریم، که در همه‌ی موضوعات، وقتی بشر دانش آن کار را نداشته باشد، چه بهتر که وارد نشود، چرا که ضرر انجام کار بدون دانش، از نفع آن بیشتر است.
در حدیثی رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرمایند:
مَنْ عَمِلَ عَلَى غَیْرِ عِلْمٍ کَانَ مَا یُفْسِدُ أَکْثَرَ مِمَّا یُصْلِحُ .
کسى که ندانسته عملى انجام دهد خراب کردنش از درست کردنش بیشتر است.
این قاعده کلی است و در تمامی مسائل جریان دارد؛ شگفتا که در مسئله‌ی مهمی چون تبلیغ رسالت الهی که کار انبیای الهی است، بعضا دیده می‌شود که مبلغین بدون آن که روش درست و تأیید‌شده‌ی این کار را به عهده بگیرند، وارد موضوع تبلیغ و ترویج قرآن کریم و معارف والای مذهب می‌شوند.
از فقیه دل‌سوز، مرحوم آیت الله ضیاء آبادی، در همین موضوع، کتاب گران‌سنگی با عنوان «هنر تبلیغ دین، بایدها و نبایدها» به جای مانده است که این دانشمند وارسته، در آن به روش درست و ملزومات تبلیغ صحیح دینی پرداخته‌اند.
در ادامه به بررسی مفاد و نقاط مد نظر ایشان در کتاب فوق‌الذکر می‌پردازیم.
گزارشی از متن کتاب:
در ابتدای کتاب، مقدمه‌ای از ناشر محترم، مدیریت انتشارات الزهراء سلام الله علیها، آورده شده است که به بررسی ارزشمندی مبحث و کارایی کتاب با توجه به شرایط امروز جامعه پرداخته‌اند.
سپس مقدمه‌ای یک صفحه‌ای از شخص مرحوم ضیاءآبادی آورده شده است. ابتکار جالب طراح و ویراستار کتاب، آن است که قبل از نسخه‌ی تایپ شده‌ی مقدمه‌ی مولف محترم، اسکن دست‌خط زیبای ایشان آورده شده است. جدای از اعتباربخشی به کتاب، خط این عالم وارسته به خواننده حس و حال زیبایی را ارمغان میکند.
بخش اول
در عنوان بخش اول آورده‌اند: «اهمیت تبلیغ و موعظه»
گویی قبل از آن که بخواهند به مسیر صحیح تبلیغ اشاره کنند، ابتدا به لازم الإجرا بودن این کار پرداخته، خواننده را ملزم به این کار می‌کنند. شبیه مسافری که نباید از سفر منصرف شود، اما باید بداند مسیر درست از کجاست تا گمراه نشود.
برای الزام بخشی به موضوع تبلیغ، به مباحثی چون:
• ضرورت آموختن اصول اعتقادی؛
• لزوم تحصیل معارف دینی برای همه به خصوص جوانان؛
• لزوم آموختن علمی که ایمان را در وجود آدمی محکم نماید و برحذر داشتن از علمی که ایمان را از دل انسان بیرون میکند؛
• تبیین آن که برترین شأن انبیا و رسولان الهی دعوت به سوی خداست؛
• بررسی قلوب متکبر و جبار به عنوان یکی از محکم‌ترین سدها بر مسیر تبلیغ و موعظه؛
• بررسی آفت تمدن که افراد را دین‌گریز می‌نماید؛
• ضرورت رجوع به متخصص دینی
می‌پردازند. آنچه به نظر می‌رسد، این است که در این بخش اول که از صفحه‌ی ۲۵ تا صفحه‌ی ۵۱ کتاب را به خود اختصاص داده است، روح حاکم مطلب، آن است که یک مبلغ و مروج، از ارزش کاری که انجام می‌دهد آگاه باشد و بداند این کار وظیفه‌ای اوست. وقتی فرد نسبت به اهمیت و ارزشمندی کارش آگاه شد، حال می‌تواند سختی این کار را به خود هموار کند و تلاش کند تا کارش را به درستی انجام دهد.
مثال این کار، آن است که یک آشپز، اگر بداند که غذای او چه فوایدی در پیش دارد، بهتر می‌پزد تا آشپزی که بداند غذای او را دور خواهند ریخت. در حالت دوم، هیچ میلی برای طبخ بهتر غذا نخواهد داشت.
بخش دوم
در این بخش از دو قسمت تشکیل شده است. قسمت اول از صفحه‌ی ۵۵ تا ۱۴۸ و قسمت دوم از صفحه‌ی ۱۵۱ تا ۳۰۴ کتاب را به خود اختصاص داده‌اند.
عنوان کلی این بخش ویژگی‌های اساسی و ویژگی‌های خاص برای مبلغان علوم دینی است. نظر نویسنده‌ی مقاله آن است که مرحوم مؤلف، این ویژگی‌ها را برای فرد مبلغ لازم و ضروری می‌داند، اما نه به این معنا که اگر مروج قرآن و معارف این مقدمات را کسب نکرد، پس نباید به وادی تبلیغ وارد شود؛ بلکه دید صحیح این است که چون باید فرد، تبلیغ را آغاز کند، پس باید به این صفات متصف شود. حال، این صفات را کسب نکرده است؟ اینجا نسخه‌ی مولا امیرالمومنین علیه السلام مشکل را حل میکند؛ آن جایی که درباره‌ی صبر و حلم فرمود:
إِنْ لَمْ تَکُنْ حَلِیماً فَتَحَلَّمْ فَإِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلاَّ أَوْشَکَ أَنْ یَکُونَ مِنْهُمْ.
اگر صبور نیستى اظهار صبر کن؛ چرا که هر کس خود را شبیه گروهى کرد از آنها خواهد شد.
قاعده‌ای که در پایان حدیث بدان اشاره شده، اکسیر اعظم است. «برای از گروهی شدن، باید خود را شبیه آنان کرد و به تعبیر دیگر، ادای آنان را درآورد!»
به همین قاعـده، مرحـوم مؤلف این خصـوصیات و ویژگـی‌های لازم برای یک مبـلغ را نام برده، شرح می‌دهند تا مبلغ بداند باید به چه نقطه‌ای از کمالات اخلاقی و عبادی برسد:
قسمت اول:
• انگیزه‌ی الهی و نیت خالص برای کسب رضایت پروردگار
• ایمان قلبی و ریشه گرفتن تبلیغ از آن، نه تنها ورد زبانی
• اشراف علمی و کسب دانش لازم برای این کار
• اهمیت دانش دین و مقام عالم دینی
قسمت دوم:
• تهذیب نفس و لجام زدن بر او
• صلاحیت اعتقادی و کسب اعتقادات صحیح
• قرآنی بودن و انس با قرآن
• رعایت تعادل در گفتار و رفتار و حفظ حد و حدود در تمامی شؤون
• بصیرت و زیان‌بار بودن اقدام افراد بی‌بصیرت
• معرفی دو رکن اساسی برای دعوت به دین خدا: دعوت بر پایه‌ی بصیرت و دعوت فقط به اذن الهی
• هشیاری و داشتن حواس جمع در تبلیغ
• متصف شدن به تقوا و یقین و صبر
• شرح صدر و داشتن تحمل فراوان در سختی‌ها و مشکلات
• کظم غیظ کردن و تحت کنترل داشتن غضب و خشم
• داشتن اخلاق خوب و خوش‌خلقی
• احتیاط بر جمیع احوال یا به عبارت دیگر، مراقبه‌ی کامل
• حریص بودن بر هدایت مردم، همان صفت رسول خدا که بر مبلغین لازم است.
• عدم طلب مزد از مردم و حواله کردن اجر تبلیغ بر خداوند تعالی
• بیان این مهم که در تبلیغ نیازمند استغنای روحی هستیم و بسیاری از این موارد، نتیجه‌ی همین استغنا است.
• دوری از غصه‌های بیهوده و رها کردن غم و درد بی‌دلیل
• دقیق بودن و رعایت کامل عفت
• دوری از تجمل‌گرایی و رعایت اقتصاد در زندگی مادی، بیان این نکته که تجمل‌گرایی اخلاق دشمنان خدا بوده نه دوستان و اولیای خدا
• دنیاشناسی و در نتیجه دل نبستن به آن و زهد به معنای ممدوح در روایات
• مخاطب شناسی و چینش روش تبلیغ بر اساس مخاطب
• دشمن‌شناسی و اتخاذ روش درست مقابله با او در زمان مناسب
بخش سوم
تا این نقطه از بحث، صفات مقدماتی مبلغ برای قدم گذاشتن صحیح در مسیر تبلیغ بررسی شد. گویی راننده‌ای که قصد ورود به جاده‌ای برفی دارد و ابتدا زنجیر چرخ می‌بندد.
اما اگر در این مسیر، دچار لغزندگی شد، این راننده باید چگونه عمل کند تا بتواند جلوی آسیب‌های احتمالی را بگیرد یا بتواند سریع‌تر از این جاده عبور کند؟
در بخش سوم، مرحوم مؤلف، به بررسی وظایف یک مبلغ یا مروج دینی می‌پردازد. یعنی در مسیر تبلیغ، یک مبلغ باید چه نکاتی را به کار ببندد.
نکات این بخش عبارتند از:
• دعوت کردن مردم به نزدیک شدن به خداوند تعالی و تبیین معنای درست «سبیل الله»
• هوشمندی مبلغ و تجویز درست دارو متناسب با مزاج بیمار
• رازداری و حفظ اسرار توسط مبلغ
• دعوت به توحید فطری و نه فلسفی و نظری
• بررسی تفاوت خداخواهان راستگو و خداجویانی که فقط در زبان به دنبال وجود و چیستی خدایند.
• تبیین شرایط، لوازم و روش امر به معروف و نهی از منکر
• مبلغ و موضوع عظیم هدایت
• توصیه به اجرای دقیق احکام الهی و اهمیت‌بخشی به موضوع مناسک
• دعوت به حلال خوری به عنوان زیربنای پذیرش حقیقت
این بخش، از صفحه‌ی ۳۰۷ تا ۳۶۳ کتاب را در برگرفته است.
بخش چهارم
عنوان این بخش را «رسالت مبلغ» اختیار کرده‌اند. آنچه از متن به دست می‌آید، آن است که مبلغ باید دورنمایی از کار خود در ذهن داشته باشد. باید بداند که کدام سیبل را هدف گرفته است و در نتیجه‌ی تبلیغات و زحماتی که برای ترویج دین الهی می‌کشد، باید منتظر چه نتایجی باشد.
چه این که در مثال راننده، او باید بداند که اگر درست به مسیر وارد شود و رانندگیِ درستی نیز انجام دهد، در نهایت باید وارد شهر مقصد شود.
اهم مباحثی که مرحوم مؤلف در این بخش – که از صفحه‌ی ۳۶۷ تا صفحه‌ی ۴۳۷ کتاب را به خود اختصاص داده‌است - بدان اشاره می‌کنند، عبارت است از:
• نقش روشنگری مبلغ و اهمیت مرزبانی و دفاع از مرز ایمان و اعتقاد
• آسیب‌شناسی دینی و لزوم تجدید نظر در اعمال و فهم دلیل عدم موفقیت مبلغ در کسب معنویات
• تحریک فکر و عقل به منظور رشد عقلی و استفاده از عواطف انسانی برای نیل به هدف تقرب به خداوند تعالی
• لزوم بهره‌مندی و تقلید از روش موالیان‌مان در موضوع تبلیغ
• دعوت مخاطب به تفکر و دور کردن او از وادی تقلید کورکورانه
• نقد روش صوفیه و عرفا و دور شدن از فضای پیر و مرشد به معنای الگوی غیرقابل نقد و لازم‌الأطاعة در تمام مسائل دینی
• تقویت اراده‌ی مخاطب به منظور آنکه بتواند آنچه را که به درستی‌اش علم پیدا کرده است، عمل کند و به کار ببندد.
بخش پنجم
عنوان این بخش، خود گویای هدف کلی این قسمت از کتاب است: «علل و عوامل تبلیغ مؤثر»
گرچه ما مأمور به وظیـفه هستیم و نه موکل به نتیـجه، اما مأموریم که وظیفه‌ی تبلیغ‌مان را به گونه‌ای انجام دهیم که بهترین نتیجه در انتظارمان باشد. چه آن که اگر بدین نتیجه نائل نشد، اجر و ثواب مبلغ محفوظ است.
در این بخش، مرحوم آیت‌الله ضیاءآبادی به عوامل و عللی می‌پردازند که تبلیغ را اثرگذارتر میکند:
• بررسی تأثیر بلیغ و کارایی اساسی تبلیغ و موعظه
• شرایط تبلیغ مؤثر و فضاسازی برای آن
• جدال و مراء، سبب تبلیغ بی‌اثر
• مبلغ برای اثربخشی به تبلیغ، باید عامل به حرف خود باشد.
• کسب صلاحیت تبلیغ با صداقت و فقاهت
• بهترین راه تبلیغ، زدودن غفلت و بیرون کردن محبت دنیا از دل
• در نظر گرفتن عذاب‌هایی که در قیامت برای عالم بی‌عمل، برای دروغ بستن به خدا و حجج او، برای بی‌عفتی و برای رباخواری آماده شده است به منظور دوری از این رذایل اخلاقی و عملی
• در برابر نقاط منفی، در نظر گرفتن ارزش و احترام عالم ربانی در دستگاه ربوبی
• بررسی موانع اصلی در اثربخشی تبلیغ
• بررسی شرایطی که باید باشد تا زمینه‌سازی کند برای تأثیر تبلیغ: دوری از لغویات و کسب و تغذیه از رزق حلال
• بررسی شرایط موعظه در کلام زین العابدین علیه السلام
• قرآن و تأثیر متفاوت‌ش بر دل‌ها بر مدار فطرت
• وظایف والدین نسبت به فرزندان و رسالت تبلیغی آنان
• وظیفه‌ی عالم در این دوران نسبت به آحاد جامعه و دوری او از هوای نفس
این بخش از صفحه‌ی ۴۴۱ شروع، و در صفحه‌ی ۵۰۰ به پایان می‌رسد.
بخش ششم
در این بخش، به موضوع اساسی «شیطان‌شناسی مبلغ» می‌پردازند. گرچه این موضوع – یعنی شیطان‌شناسی – می‌توانست در بخش وظایف مبلغ آورده شود، اما به نظر می‌رسد مرحوم مؤلف با جداسازی این بخش از دیگر وظایف، به اصلی‌ترین سد در راه تبلیغ پرداختند و مهم بودن این مسئله را اشاره کردند.
این بخش از صفحه‌ی ۵۰۳ شروع می‌شود و تا صفحه‌ی ۵۲۸ ادامه دارد. مهم‌ترین محورهای بحث در این بخش عبارتند از:
• ضرورت و اهمیت اصل شیطان‌شناسی برای مبلغ. کار شیطان دور کردن افراد از دین و کار مبلغ نزدیک کردن آنان به دین است. پس مبلغ باید اصلی‌ترین دشمن خود در میدان تبلیغ را بشناسد.
• بررسی دام‌هایی که ابلیس بر سر راه یک مروج و مبلغ پهن میکند
• گروه‌هایی که به عناوین مختلف در اثر وساوس شیطان جهنمی می‌شوند.
• بی‌حصار و مراقب بودن دل، باعث ورود شیطان به قلب می‌شود.
• بررسی اصطلاحی درهای بهشت و جهنم، یعنی آنچه باعث ورود ما به بهشت و آنچه باعث ورود ما به جهنم خواهد شد.
• جدی گرفتن و برنامه داشتن برای خطر مهلک و دردآور نفوذ شیطان
• بررسی روش و تحریکاتی که ابلیس برای اغوا به کار می‌بندد و روش مقابله‌ی درونی با آنها
بخش هفتم
در این بخش، که بخش پایانی کتاب است، چکیـده‌ای از ظرایف و نکات تبلیـغ را آورده‌اند. به نظر نویسنده‌ی مقاله، این بخش دارای اهمیت و ارزش خاصی است؛ چرا که مرحوم ضیاءآبادی، پس از عمری خدمت و تبلیغ و جریان‌سازی، به ظرایف این امر پرداخته‌اند.
مثل جوانی که به ورزش علاقه دارد، قصد ورود به وادی ورزش را دارد و حالا نزد یک ورزشکار باسابقه و باتجـربه می‌رود و از او می‌خواهد تا تجربیـات‌ش را پدرانه در اختیار او قرار دهد. این تجربیات، قیمت ندارند!
این بخش، صفحات ۵۳۱ تا پایان کتاب، یعنی صفحه‌ی ۵۶۴ را به خود اختصاص داده است. این نکات و ظرایف، عبارت‌اند از:
• به کار بستن نیت خالص و عدم شرک‌ورزی
• رعایت دقت و در عین حال صداقت؛ دانستن آن که هر نکته‌ای در هر جایی گفتن ندارد.
• زمان‌شناسی و چین نقشه‌ی راه بر اساس مختصات زمانی
• دین‌شناسی و دانستن آن که به اصطلاح سنگ چه مکتبی را به سینه می‌زنیم!
• اصلاح اندیشه از راه دل و توسل نه از راه مباحث فکری و بی‌نتیجه
• غرور، آفتی که مبلغ را نابود میکند.
• اجتناب از حسدورزی
• پرهیز از دشنام‌گویی و حفظ دهان از کلام ناشایست
• برحذر بودن از غرب‌زدگی و حفظ اصالت
• بررسی آبادی حقیقی مساجد از نظر صاحبان دین
• و در نهایت کوتاهی نکردن فرد مسلمان در حفظ دین
نتایج:
در کتاب هنر تبلیغ دین، روح حاکم بر مباحث، در ابتدا خود سازی مبلغ، و در مرحله‌ی دوم ورود درست و اصولی به وادی تبلیغ است. نظر مؤلف آن است که هنگامی که یک ترویج‌کننده‌ی دین الهی، پس از خودسازی و فراگرفتن روش درست، تبلیغ را آغاز کرد، باید ظرایف و لطایفی را نیز به کار ببندد تا بتواند تبلیغ خود را مؤثرتر نماید.
به راستی که جای خالی این مطالب در رفتار مبلغین ما خودنمایی میکند و می‌شود تصور کرد مدینه‌ی فاضله‌ای را که تمامی طلاب علـوم دینی و مبلغان محتـرم اگر این مسائل را به کار ببندند، چه نتایج شگفت‌انگیزی در انتظار جامعه‌ی اسلامی خواهد بود.
امید داریم که با عنایت خداوند تعالی و تحت توجهات حضرت ولی‌عصر ارواحنا فداه، این گزارش، به جویندگان روش صحیح تبلیغ یاری دهد تا بتوانند منبع مطالعاتی مناسبی برای یادگیری اصولی ترویج قرآن و معارف اهل‌بیت علیهم السلام پیدا کنند؛ ان‌شاءالله.
و السلام علی من اتبع الهدی
منابع:
• قرآن کریم
• الکافی شریف، ثقة الإسلام کلینی
• بحار الأنوار الجامعة، علامه محمدباقر مجلسی
• هنر تبلیغ دین، سیدمحمد ضیاءآبادی
/+
عباس کریمی
